Монгол Улс дахь хүний эрх, эрх чөлөөний байдлын талаарх 24 дэх илтгэлийн 1 дүгээр бүлэг болох "Сонгох, сонгогдох эрх: УИХ-ын 2024 оны ээлжит сонгуулийн үйл ажиллагаа" сэдвийн хүрээнд ХЭҮК мэдээлэл хийлээ.

--------------

ХЭҮК-ын дарга Д.Сүнжид:

-2024 оны УИХ-ын сонгуулийн үйл явцыг Сонгуулийн Ерөнхий хороо бусад байгууллагуудын зүгээс ажигласан. Уг сонгуулийн онцлог нь холимог тогтолцоогоор Монгол Улс хоёр дахь удаагаа зохион байгууллаа. 126 гишүүнтэй болсон. Хоёр дахь онцлог нь квотын ситстемийг нэмж заасан байлаа. Сонгуулийн онцлог системтэй холбоотойгоор хамгийн олон нам, эвсэл нэр дэвшигч бүртгүүлсэн сонгууль болж өнгөрсөн. УИХ-д 1341 нэр дэвшигч, орон нутагт 17278 нэр дэвшигч бүртгүүлсэн. Бид хэдийгээр сонгуулийн хууль тогтоомжийг сайжруулж, тэгш эрхийг гарааг хангах буюу хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэд эмэгтэйчүүдийн сонгох, сонгогдох эрхийг дэмжихийг хичээж байгаа боловч бас анхаарах асуудлууд байна. Нэгдүгээрт бүх нийтээр байх зарчим алдагдсан.

2024 оны сонгуульд гадаадад байгаа иргэд бүгд оролцож чадаагүй. 100 мянган иргэд гадаадад байдаг гэх тоо байдаг ч үүнээс насанд хүрсэн нь хэд вэ гэдэг тоо нарийвчлан гараагүй байна. 9000 иргэн сонгууль саналаа өгнө өгснөөс 7000 нь л өгч чаджээ. Өөрөөр хэлбэл, гадаадад байгаа 10 хүн тутмын 1 нь саналаа өгсөн гэсэн үг. Хоёрдугаарт хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн эрхийн асуудлыг ярих ёстой. Монголд 111 мянган хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэд байна. Тэдний сонгох, сонгогдох эрх бүрэн хангагдахгүй хэвээр байна.

Гуравдугаарт оюутнууд, уртын ээлжээр ажилладаг хүмүүс, сонгуулийн өдөр хэсгийн хороонд ажиллаж байгаа хүмүүсийн санал орхигдож байна. Магадгүй эрүүл мэндийн шалтгааны улмаас эмнэлэгт байгаа бол санал өгөх эрхийг нь хангаж чадахгүй байна. Тэгэхээр бүх нийтийн зарчмыг хэвшүүлэхийн тулд дээрх хүмүүсийн санал өгөх эрхийг хангахын тулд хууль тогтоомжид өөрчлөлт оруулах шаардлагатай.

Тэгш эрхийн зарчмын хувьд тойргийн сонгогчдын тоог дандаа харах ёстой. Өөрөөр хэлбэл, 13 тойрогт УИХ-ыг тогтоолоо. Үүн дээр төлөөлж байгаа сонгогчдын тоог харвал 3 дахин ялгаатай. Зарим газар 18 мянган сонгогчийг нэг УИХ-ын гишүүн төлөөлж байгаа бол нөгөө талд 45 мянган сонгогчийн эрхийг нэг УИХ төлөөлж байна. Тэгэхээр үүнийг жигдрүүлэх шаардлагатай. Үүнийг олон улсын байгууллагаас ч хэлдэг.

Үндсэн хуулийн цэцээс гуравдугаар сарын 28-ны хуралдаанаар түдгэлзүүлж шийдвэрлэсэн нэг хуулийн заалт байгаа. Сонгогч хэнд, ямар намд саналаа өгөхийг чөлөөтэй сонгох эрхтэй атал мандатын тоо дутуу бол саналын хуудсыг хүчингүйд тооцсон учраас энэ тохиолдолд чөлөөтэй байх зарчмыг бүрэн хэрэгжүүлж чадаагүй гэж үзсэн.

Өөрөөр хэлбэл, ҮХЦ хэдэн мандат байна түүнд нь заавал бүрэн тулгасан байдлаар санал өгөхийг шаардсан гэж үзсэн. Саналаа нууцаар гаргах эрхийн тухайд бүхээг, зай талбай, техник технологиор хангах ёстой.

Өөр нэг ажиглагдсан зүйл нь сонгуулийн сурталчилгааны хугацааны асуудлыг 14,17 хоногоор тавих нь сонгогчдын мэдээлэл авах эрх, нэр дэвшигчдийн өөрийгөө таниулах эрхэнд ч нөлөөлж байна.