Хүний эрхийг хүндэтгэх, хөхиүлэн дэмжих, хангаж, хамгаалах нь Төрийн үндсэн үүрэг бөгөөд ХЭҮК нь төр хүний эрхийн хангаж, хамгаалах энэхүү үндсэн үүргээ хэрэгжүүлж байгаад хөндлөнгөөс хяналт тавьдаг хараат бус, хөндлөнгийн байгууллага юм.

Энэ хүрээнд жил бүрийн эхний улиралд Монгол Улс дахь хүний эрх, эрх чөлөөний байдлын талаарх илтгэлийг

• Сонгох, сонгогдох эрх: 2024 оны сонгуулийн үйл ажиллагаа
• Хүний эрх хамгаалагч өмгөөлөгч, сэтгүүлчийн өнөөгийн нөхцөл байдал
• Хүний эрх ба цахим технологи
• Цахим технологи ашиглан үйлдэгдэж буй жендэрт суурилсан хүчирхийлэл
• Эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагаан дахь бэлгийн хүчирхийллийн хохирогч хүүхдийн эрхийн зарим асуудал
• Шударгаар шүүлгэх эрхийн хэрэгжилт" гэсэн 6 бүлгийн хүрээнд боловсруулж, холбогдох 44 саналын хамт УИХ-д хүргүүллээ.

Энэ удаагийн хэвлэлийн хурлаар илтгэлийн 1 дүгээр бүлэг болох “Сонгох, сонгогдох эрх: 2024 оны сонгуулийн үйл ажиллагаа” сэдвийн хүрээнд Хүний эрхийн Үндэсний Комиссын дарга Д.Сүнжид, Захиргаа удирдлагын хэлтсийн дарга Д.Ёндонжамц, Гомдол, хяналт шалгалтын хэлтсийн референт Ж.Нарантуяа, Хүний эрхийн боловсролын референт О.Тодбулаг нар мэдээлэл өглөө.

Монгол Улсын Үндсэн хуульд 2023 онд орсон нэмэлт өөрчлөлтийн дагуу 2024 оноос УИХ-ын гишүүдийн тоо 126 болж, 78 гишүүн иргэдийг төлөөлөх, 48 гишүүнийг хувь тэнцүүлэн сонгох холимог тогтолцоог хэрэгжүүлэхээр заасан.

Үүний үр дүнд УИХ-д олон намын төлөөлөл суудал авах боломж нэмэгдсэн бөгөөд 32 эмэгтэй гишүүн, хөгжлийн бэрхшээлтэй 2 хүн улс төрийн намын жагсаалтаар сонгогдсон зэргээр нийгмийн зорилт бүлгүүдийн улс төрийн идэвх, оролцоог нэмэгдүүлэхэд түлхэц боллоо.

Түүнчлэн гадаадад ажиллаж, амьдарч, суралцаж байгаа иргэдийн сонгуульд оролцох боломжийг нээж өгсөн, сонгуульд өрсөлдөж буй субъектийн хууль ёсны төлөөлөл болон олон улсын байгууллага, иргэдийн зүгээс сонгуулийн үйл явцад ажиглалт хийх боломжийг хангасан зэрэг эерэг үр дүнгүүд гарлаа.

Энэ удаагийн УИХ-ын 2024 оны ээлжит сонгуульд оролцохоор нийт 19 нам, 2 эвсэл, нийт 1,341 нэр дэвшигч бүртгүүлсэн нь УИХ-ын сонгуулийн түүхэнд хамгийн олон нам, эвсэл, нэр дэвшигч оролцсон, орон нутгийн Хурлын 2024 оны ээлжит сонгуульд аймаг, нийслэл, сум, дүүргийн 8031 мандатын төлөө 10 нам, 1 эвслээс 17,010, бие даан 268 нэр дэвшигч өрсөлдсөн онцлогтой сонгууль болсон гэдгийг мөн мэдээллээ.

Үргэлжлүүлэн цаашид анхаарах асуудлыг тоймлон хүргэв.

Мандатын тоонд ногдох тойргийн сонгогчдын тооны хэт зөрүүтэй байдал сонгуулийн тэгш эрхийн зарчмын “нэг сонгогч-нэг санал” ба “сонгогчдын саналын жин тэгш байх” нөхцөлийг хангаагүй байна.

УИХ-ын 2024 оны ээлжит сонгуулийг хэт томсгон нийт 13 тойргийг (аймагт 7, нийслэлд 6 сонгуулийн тойргоор) 2-10 мандаттай байгуулсан нь УИХ-ын нэг гишүүн дунджаар орон нутагт 26,758, Улаанбаатар хотод 45,546 иргэнийг төлөөлөх буюу 18,788 сонгогчийн тооны зөрүү гарч байна. Энэ нь Улаанбаатар хотын тойргийн мандат хуваарилалт орон нутгаас дунджаар 70 хувиар бага бөгөөд зарим тойрогт үүнээс бага байна. Сонгуулийн харилцааг зохицуулсан хууль тогтоомжийн зарим зүйл, заалт нь хийдэл, зөрчилтэй байна.

Сонгогчдын боловсролыг үндэсний хэмжээнд, иргэн бүрд тасралтгүй хүргэх, хуулиар хаалттай, хязгаарлалттайгаас бусад мэдээллийг ил, тод нээлттэй байлгах шаардлагатай.

Хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэн, гадаад улсад амьдарч буй иргэд, оюутан, малчид, уртын ээлжийн ажилтнууд, сонгуулийн хэсгийн хороонд ажиллаж буй төрийн албан хаагчид, эрүүл мэндийн шалтгаанаар эмчлүүлж байгаа иргэдийн сонгуульд санал өгөх эрхийн хэрэгжилтийг хангах тал дээр онцгой анхаарах нь зүйтэй.

УИХ болон орон нутгийн Хурлын сонгуулийн сонгогчийн ирц улам бүр буурсаар байна.

УИХ-ын 2024 оны ээлжит сонгуулийн нийт сонгогчийн 69.4 хувь саналаа өгсөн нь ардчилсан сонгуулийн түүхэнд сонгогчдын ирц 70 хувьд хүрээгүй хоёр дахь удаагийн сонгууль боллоо.

Орон нутгийн Хурлын 2024 оны ээлжит сонгуулийн ирц 53.1 хувь нь саналаа өгсөн. Сонгогчдын ирц 21 аймагт 80 хувьд хүрээгүй бөгөөд хүн ам хамгийн ихээр төвлөрсөн Улаанбаатар хот, Дархан-Уул, Орхон аймагт 50 хувьд хүрээгүй байна.

Хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн саадгүй хүртээмжтэй байранд санал өгөх, чөлөөтэй, нууцаар санал өгөх, мэдээлэл авах эрхийн хэрэгжилт хангалтгүй байна.

Сонгогчдын нэрийн жагсаалт сонгуулийн насны бүх хүмүүсийг бүртгэх, давхардлыг арилгах, бүртгэгдээгүй сонгуулийн насны иргэнийг бүртгэх, гомдлыг шийдвэрлэх нь нэн чухал гэлээ.

Харин тэгш байдлын зарчмын тухайд УИХ-ын 2024 оны ээлжит сонгуулийн тойрогт ногдох мандат, тойргийн сонгогчдын тоо, сонгогдсон гишүүдийн иргэдийг төлөөлөх тооны ялгаатай байдал сонгуулийн тэгш эрхийн зарчимд нийцэхгүй байна гэдгийг тодотгосон.

УИХ-ын 2024 оны ээлжит сонгуулийн сурталчилгааны мэдээлэл түгээхэд намуудад ногдсон цаг тэнцвэргүй байснаас гадна улс төрийн нам, эвсэл, нэр дэвшигчдийн сонгуулийн сурталчилгаа, сонгогчдын боловсролд зориулсан мэдээлэл сонгогчдын зарим бүлэгт хүртээмжгүй байсан.

Сонгуулийн сурталчилгаа үргэлжлэх хугацаа богино байгаа нь нэг талаас нам, эвсэл, нэр дэвшигчдэд бодлого, мөрийн хөтөлбөр, өөрийгөө таниулах боломжийг хязгаарлаж, нөгөө талаас сонгогчдын сонгуульд оролцож буй нам, эвсэл нэр дэвшигчдийн талаар үнэн зөв, бодитой, тэнцвэртэй, хангалттай мэдээллийг хүлээн авахад нөлөөлж байна.

Сонгуулийн саналаа нууцаар гаргах зарчмыг хэрэгжүүлж, сонгууль зохион байгуулах бүх үе шатанд нууцлалыг хангах нөхцөлийг бүрдүүлэх нь төрийн үүрэг юм.

Саналаа нууцаар гаргах зарчмын хэрэгжүүлж хэвшсэн хэдий ч сонгогчийн саналыг зөөврийн битүүмжилсэн саналын хайрцгаар санал авах журам, санал авах байранд тавигдах ерөнхий шаардлага, стандартын хэрэгжилт хангалтгүй байна.

Сонгуулийн зардал, зарцуулалтад хяналт тавих, хариуцлага тооцох нь маш чухал.

Зардлын дээд хэмжээ нь иргэдийн сонгуульд нэр дэвших, өрсөлдөх боломжид нөлөөлж байна.

Харин улс төрийн намд төрөөс олгох санхүүжилтийг зарцуулах зориулалтыг тодорхой болгож хуульчилсан нь эмэгтэйчүүд, ахмад настан, хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэн зэрэг нийгмийн бүлгүүдийн улс төрийн оролцоог дэмжихэд эерэг нөлөө үзүүлсэн байна.

Нам, эвсэл, нэр дэвшигч нарын сонгуулийн зардлын дансаа бүртгүүлэх, тайланг ирүүлдэггүй, алдаатай тайлагнадаг зөрчлүүд нийтлэг байна.

Нам, эвсэл, нэр дэвшигчдийн сонгуулийн зардлын дансны үлдэгдэл, төлөгдөөгүй үлдсэн зардал, өглөг, зээлийг ямар эх үүсвэрээс санхүүжүүлэн барагдуулсан талаарх мэдээллийг олон нийтэд ил болгох зохицуулалт дутагдаж байна.

Иргэдийн сонгох, сонгогдох эрх зөрчигдсөн талаарх гомдол, маргааныг хүлээж авах харьяаллын байгууллага тодорхой болгосон ч гомдлыг шалгаж, шийдвэрлэх хугацаа ялгаатай, хууль тогтоомжийн нэгдмэл хэрэглээний асуудал байна.

УИХ, орон нутгийн Хурлын 2024 оны ээлжит сонгуулийн үеэр иргэдээс нийт 2,649 гомдол мэдээллийг төрийн холбогдох байгууллагад гаргасны 1,428 нь УИХ-ын сонгуультай, 1,221 нь орон нутгийн Хурлын сонгуультай холбоотой байна гэлээ.