2022 оны байдлаар халдварт бус өвчлөлийн тэргүүлэх mаван шалтгааныг хоол боловсруулах тогтолцооны өвчин, зүрх судасны өвчин эзэлж байна. Халдварт бус өвчлөлд хүргэх эрсдэлт хүчин зүйлд амьдралын хэв маяг, хоол хүнсний хэрэглээнээс шууд хамааралтай. Түүнчлэн цахим орчинд эрүүл хооллолт, зөв хооллолтын талаарх олон тооны мэдээллүүд орж, зарим талаар төөрөгдөл үүсгэх болсон билээ. Тиймээс цагаан сарын баяр ойртсон энэ өдрүүдэд хоол судлаач, ШУТИС-ийн дэд профессор, доктор Ц.Одбаяртай зөв хооллолтын талаар ярилцлаа.
-Сүүлийн үед зөв хооллолтын зөвлөгөө, эрүүл хоолны дэглэм, мацаг, ногоо идэх дэглэм, кето гэхчлэн хоол хүнстэй холбоотой олон төрлийн мэдээлэл түгээж байна. Яг ямар хооллолтыг бид зөв гэж нэрлэх ёстой вэ?
-Зөв хооллолт гэдэг нь эрүүл, чанартай хоол хүнсийг шинжлэх ухааны үндэслэлтэй зөв аргаар боловсруулж тохирсон хэмжээ, давтамжаар идэхийг хэлнэ. Хүний төлөвших явц, бие хүн болж бэлтгэгдэх явцын нэг хэсэг нь ч хооллолт. Бид хоол хүнсээр дамжуулж өөрсдийгөө бүтээдэг. Хүний амьдралын хэв маяг, ажил мэргэжил, нас хүйс, хөдөлгөөний идэвх, эрүүл мэндийн нөхцөл байдал гэхчлэн олон хүчин зүйлээс хамаарч тухайн хүний нэг өдөрт авах ёстой зохист илчлэгийн хэмжээг тооцдог. Жишээлбэл, нярай хүүхдийг бид 6 сар хүрсэнийх нь дараа бор хоолонд оруулдаг шүү дээ. 6 сартай, 6 настай хүүхдийн хүнсний хэрэглээ эрс өөр. Гэтэл насанд хүрсэн, идэвхтэй хөдөлгөөн хийдэг залуу эрэгтэй хүн эсхүл мэргэжлийн тамирчин хүний ч хоол хүнснээс авах шим тэмжээл харилцан адилгүй. 60-аас дээш настай хүний хувьд бодисын солилцоо нь удааширдаг учраас идэх хоолны хэмжээ багасаж, авах ёстой шим тэжээлийнх нь хэмжээ өсдөг. Жишээлбэл, кальци зэрэг эрдэс бодис, аминдэмээр баялаг хоол хүнс хэрэглэж, хүнд, өөх тостой хоолны хэрэгцээгээ багасгах гэх мэт. Ямар ч хүн боловсрол эзэмшдэг. Тэгэхээр хүний хамгийн чухал, анхдагч хэрэгцээний нэг болсон хоол хүнсний шим тэжээлийн талын бүрэн боловсрол авах нь чухал.
-Цагаан сарын баяр ойртлоо. Баярын өдрүүдэд бидний хоол хүнсний хэрэглээ ихэсдэг. Жин нэмэх, хордлогод орох зэрэг асуудлууд ч үүсдэг. Хооллолтоо хэрхэн зохицуулах ёстой вэ?
-Хоолны нэр төрлөө анхаарч, тухайн өдөрт идэх хоолны хэмжээг өдөр тутам иддэг хэмжээнээсээ хэтрүүлэхгүй байх хэрэгтэй. Ширээн дээр бэлэн хоол хүнсийг удаан байлгаснаар хоол муудах, өөрчлөлт орох эрсдэлтэй. Хүнсийг тасалгаанд урт хугацаагаар хадгалдаггүй учраас бэлтгэсэн хоолоо хөргөгчинд хадгалаад, хүн ирэх үед тохирсон хэмжээгээр нь таваглах нь чухал. Айл бүр том бүхэл махан зоог бэлдэх шаардлагагүй. Мөн бууз, мах зэрэг хүнд хоол иддэг учраас аль болох олон төрлийн ногоо, хөнгөн салат зууштай хослуулах нь зүйтэй.
-Мах сүү хоорондоо зохицдоггүй хүнс гэсэн зөвлөгөө маш их сонсогдож байна. Гэтэл бид цагаан сараар бууз, сүүтэй гэх мэтээр хольж иддэг шүү дээ. Үнэхээр эрүүл мэндэд хортой юу?
-Хүнсний зохицлыг орчин үеийн шинжлэх ухаан, уламжлалт анагаах ухааны аль алинаар судлахаар зохицлын хувьд төвөгтэй болж ирдэг. Олон төрлийн хүнсийг нэг дор хольж хэрэглэх үед нэгнийхээ хоруу чанарыг дарах нь ч бий. Зохицохгүй гэсэн хүнсийг тогтмол хэрэглэхгүй байхад л болно. Мах, сүү гэсэн хоёр хүнсний хувьд монгол хооллолтын жишээн дээр тохирохгүй байгааг тогтоосон судалгааг хараахан мэдэхгүй юм. Ер нь монгол хүний хооллолтын талаар судалгааг өргөн хүрээнд хийх шаардлага бий. Олон хоолзүйч нар төгсөж байна. Нарийн судалгаа хийж, баримт нотолгоонд суурилсан зөвлөлгөө өгөх тал дээр анхаарах ёстой болов уу.
-Бидний хооллохдоо гаргахдаа хамгийн түгээмэл алдаа юу вэ?
-Бид маш цөөн төрлийн хүнс идэж байна. Шинжлэх ухаан технологийн сангийн төслөөс хийсэн “Монголын хүн амын хүнсний бодит хэрэглээ” судалгаагаар монголчууд маш цөөн буюу ердөө 10 гаруй нэр төрлийн хоолыг л тогтмол хийж иддэг гэж гарч байсан. Энэ нь өдөр тутам ёстой авах аминдэм, эрдэс бодисын хэмжээ, хүнсний нэр төрөл, тэдгээрийн шим тэжээлийн талаархи мэдлэггүй байгааг харуулж байна. Мөн хоолыг шинжлэх ухааны үндэслэлтэйгээр бэлтгэх аргуудыг мэдэхгүй байна. Эдгээрийг бүрэн ойлгож, хэрэгжүүлэх нь чухал. Жигнэх, чанах, утах, шарах гэх мэтээр бид дулааны маш олон аргыг ашиглаж хоол хүнсийг боловсруулдаг. Хоолны хэмжээ, төрөл, дулааны аргаас хамаараад бүгд өөр өөр технологитой. Жишээлбэл, загасны мах, өндөг зэргийг бага хэмд чанах хэрэгтэй. Хэрвээ өндөр хэмд удаан буцалгавал шим тэжээл, хамгийн их хэмжээгээр агуулагддаг уургаа алддаг.. Харин ногоог болгож бэлтгэхдээ аль болох богино хугацаанд чанах нь чухал. Ингэснээр амин дэмийг нь алдагдуулалгүйгээр хэрэглэх боломжтой.
-Түргэн хоолны тухай асуухгүй өнгөрч болохгүй байх. Түргэн хоол идвэл хортой, муу, хорт хавдар тусна гэх мэт маш олон төрлийн мэдээлэл бий. Гэтэл хүн төрөлхтөн огт татгалзаж чадахгүй байгаа шүү дээ. Яг ямар хэрэглээг бид зохистой гэж үзэх вэ?
-Хэрэв төрөл бүрийн хүнсний шинж чанар, хоол бэлтгэх шинжлэх ухааны зөв аргачлаа мэдчих юм бол түргэн хоол муу, энийг идэх хэрэгтэй, хэрэггүй гэх мэт асуудлуудын талаар ярьж шуугиад байх шаардлагагүй болно. Төр засгаас ч зах зээлд ямар хүнс байх ёстойг зааж хязгаарлаад, дэмжих хуулийн зохицуулалтдаа тусгах замаар хүнсний аюулгүй байдал, олон нийтийн эрүүл мэндэд анхаарах хэрэгтэй байна. Хоол хийхдээ буруу боловсруулсанаас шалтгаалж, хорт хавдар үүсгэгч бодисууд үүсч байна. Мэдээж түргэн хоол бол хязгаартай идэх хүнс. Энд бүх асуудлыг ярих боломжгүй учраас иргэд аль болох хоол, шим тэжээлийн боловсролтой болох хэрэгтэй. Миний хувьд Joy Cooking Studio-г байгуулан зарим сургалтуудыг эхлүүлээд байгаа.
-Түргэн хоол сонгохдоо анхаарах зүйл гэж бий юу?
-Түргэн хоол гэхээр эрүүл бус, хортой гэсэн утгатай биш. Түргэн хоол идэх нөхцөлд бусад хоолны адил аль болох олон төрлийн ногоо орсон, зөв боловсруулсан хоол сонгох хэрэгтэй. Харин хуршаж исэлдсэн тос, гүнзгий түлэгдэл ихтэй хүнсийг идэхгүй байх, өөх тос, гурилын агууламж ихтэй хоолноос аль болох татгалзах ёстой.. Мэдээж бид ганц нэг удаагийн түргэн хоолны хэрэглээгээнээс шалтгаалан шууд өвчлөхгүй. Урт хугацааны буруу хооллолт, шим тэжээлийн дутагдлаас үүдэж өвчилдөг. Мөн хоолыг халуун, эсвэл хөргөгчинд хадгалж худалдаалах ёстой учраас зориулалтын бус орчинд хадгалсан хоолноос татгалзах, тасалгаанд хадгалагдсан хүнс бол хугацааг нь анхаарах, шошгон дээр боловсруулсан цагийг харж хэвших зэрэг дадлуудыг суулгах хэрэгтэй.
- Бүрэн болгосон хоолыг 2 цагийн дотор таглаад хөргөгчинд хадгалах нь нян үржихгүй байх үндэс болдог тул идэх боломжтой гэж сонсож байсан. Энэ үнэн үү? Хэрвээ худлаа бид болгосон хоол хүнсийг хэрхэн зөв технологиор хадгалах вэ?
-Хоолыг аль болох хурдан буюу 1-2 цагийн дотор хөргөсний дараа битүүмжлээд хөргөгчинд хадгалвал шинэ гэж тооцож болно.
-Хоолны дуршил, хэв маягт амьдралын бусад хүчин зүйл хэрхэн нөлөөлдөг вэ?
-Хооллох хэв маягт мэдлэг, хандлага, дадал гол нөлөөтэй. Дуршил гэдэг нь хоолоо олон янзын аргаар зөв бэлтгэж, амттай хоолыг мэдэрч, таашааж идэх тухай юм. Хэт их идэх, өлсөөгүй боловч амны зугаа гаргаж янз бүрийн зүйлс идэх зэргээр бид бид хоол хүнсийг буруу хэрэглэдэг.
-Монгол хүний бие махбодь, цаг агаарт зохицсон хүнс гэж бий байх. Тухайлбал, ямар хүнсийг онцлон хэлэх вэ?
-Уламжлалт хүнс гэдэг бол олон мянган жил бидний бие махбодид нийцтэй болж шалгарсан хүнс байдаг. Уламжлалт хоолзүйн зөвлөмжийг мөрдөх нь ШУТИС-ийн багш судлаачид уламжлалт хоол хүнсний шинж чанарыг судалсан нь уламжлалт хоолзүйн үзэл баримтлалуудтай нийцтэй байгааг баталсан байдаг. Тиймээс өөрийн амьдралын хэв маяг, эрүүл мэндийн онцлогтойгоо уялдуулан тохируулан хэрэглэх хэрэгтэй. Хүний бие махбодид шаардлагатай шимт бодисыг бүгдийг нь агуулсан төгс найрлагатай хүнс байдаггүй. Тухайлбал, мах махан бүтээгдэхүүн уураг, өөх тосоор баялаг боловч нүүрс ус, С аминдэмээр хомс. Харин жимс, хүнсний ногоо нүүрс ус, эслэг, аминдэм эрдэс бодисоор баялаг ч уураг, өөх тос багатай байдаг. Тиймээс бие махбодид шаардлагатай тэжээлийг хангалттай хэмжээгээр авахын тулд өдөр бүр хүнсний ногоо, жимс, сүү, цагаан идээг хангалттай хэмжээгээр, харин үр тариа, мах, уургаар баялаг хүнс, өөх тосыг тохируулан хэрэглэх нь зөв.
