"NTV" телевизийн “Лхагвын тойм” нэвтрүүлгийн зочноор Монгол Улсын 25 дахь Ерөнхий сайд Санжийн Баяр оролцлоо. Түүний ярилцлагыг бүрэн эхээр нь хүргэж байна.

-----------------------

-Бид бүхэн студид нэгэн сонирхолтой зочныг урьж авчирлаа. Тодруулбал, Монгол Улсын 25 дахь Ерөнхий сайд, Ардын намын 25 дахь дарга Санжийн Баяр гуайг урьж авчирлаа. Танд энэ өдрийн мэндийг хүргэе. Сайхан өвөлжиж байна уу та.

-Сайхан. Сайн байна уу. Би Ардын намын 25 дахь дарга гэж үү

-Та 25 дахь дарга нь юм байна лээ. Би харж үзсэн.

-Тийм үү.

-Л.Оюун-Эрдэнэ 30 дахь дарга юм байна лээ. 25 гэдэг тоог би яагаад онцолсон гэхээр тантай 25 гэх тоо их ойрхон юм байна лээ. Та 25 дахь их хурлаас Ардын намын дарга болсон байх жишээний.

-Өө за, за.

-Өвөлжөө тавлаг уу. Та ер нь Монголдоо байна уу ?

-Байгаа. Байлгүй яах вэ.Тэтгэврийн хүн эндээ байж л байна.

-Сүүлийн үед та ямархуу ажлууд эрхэлж байна даа.

-Эрүүл мэнд дээрээ л төвлөрч байх шив дээ.

-Таны бие гайгүй юу.

-Гайгүй. Гэхдээ сая цанаар гулгаж байгаад эвгүй унаад хавиргаа хугалсан. Чанга дуугарч чадахгүй. Ханиавал баларна л гэсэн үг. Инээдтэй юм битгий асуугаарай. Инээж чадахгүй шүү. Хэцүү байгаа.

-За ойлголоо. Би тантай ярилцлага хийхээр тохирсон үндсэн гурван сэдэв бий. Тэрхүү сэдвүүд дээр инээдтэй гэхээс илүү ханиадтай зүйл нь их байж магадгүй л юм.

-За, за.

-Ерөнхийдөө таниас Монголын нийгэм эдийн засагт өрнөсөн үйл явдал буюу том төслүүдийг асууя гэж бодож байна. Хоёрдугаарт та нам, улс төрөөс холдсон учраас өнгөрсөн хугацаанд яриагүй хэлээ хазаад өнгөрсөн зүйлс байвал ний нуугүй яриад өгөөрэй гэж хүсэж байна. Ингэхэд таны номын сураг байна уу. Өнгөрсөн удаагийн хэвлэлт дуусаад олон жил боллоо. Ер нь их хүлээлттэй байгаа шүү. Дараагийн хэвлэлт хэзээ вэ ?

-Эхний ном 2019 онд гарсан байх. Одоо бараг зургаан жил болох гэж байна. Хуримтлагдсан юмнууд номын хэмжээнд хүрсэн эсэхийг тухай бүрд нь хараад явдаг. Хааяа тэмдэглэл хийнэ. Ганц нэг юмыг санавал бичиж байгаад тэгэсгээд орхичихдог. Ноднин би "Нэпко" хэвлэлийн компанитай тохиролцоод урьдчилгааг нь авсан. Урьдчилгаагаа надад өгсөн юм чинь номоо шаардаад эхэлсэн. Би хавар, намар гэж хойшлуулсаар байгаад энэ хавраас гаргахаас өөр аргагүй болж байх шиг байна.

-2025 оны хавар гэсэн үг үү ?

-Тийм. Энэ хавар л гарах байх. Материалууд нь цугласан. Ном гэдэг их сонин юм байна. Сүүлдээ яг амьд бие организм юм шиг санагдаад явчихдаг юм байна лээ. Дотор нь янз бүрийн юм их бичигдсэн байгаа. Ялангуяа дурсамжийн ном учраас хүний бие махбодь шиг. Гурван боть гаргачихдаг юм уу гээд "Нэпко" хэвлэлийн компанитай ярьсан.

-Гол яриандаа оръё. Том төслүүдийг яаж хөдөлгөж явуулдаг юм. Ашиг тус нь юу юм. Яаж гацаадаг, алдаа оноо нь юу юм гэх эхний нэг асуудал. Хоёрдугаарт хамтарсан Засгийн газар таниар овоглож явдаг гэдэгтэй хэн ч маргахгүй байх. Өнөөдөр хамтарсан Засгийн газар үйл ажиллагаагаа явуулж байна. Тэгэхээр энэ дээр алдаа оноо нь юу байна. Та ер нь тухайн үед юу бодож хамтарсан Засгийн газрыг эхлүүлээд юун дээр алдав. Гуравт нь таны хамгийн сайн мэдэх сэдвүүдийн нэг жижиг орны аюулгүй байдал буюу хоёр хөрш, гуравдагч хөршийн бодлого. Ийм гурван сэдвийн хүрээнд хоёулаа ярилцлана. Энэ хүрээнд хүн голлож асуухгүй. Та ч бас Ерөнхий сайд байсан хүн учраас хүн яриад суух нь хоёуланд нь оновчгүй байх. Гэхдээ сэдвүүтэй холбоотойгоор нэр дурдагдаж байгаа хүмүүсийг тухайн үеийн баримттайгаар нь дэлгэрэнгүй яриад өгөөрэй.

-Ярилцлага хэр урт болох юм.

-Цаг гаруй болчих байх гэж бодож байна. Миний үндсэн цаг нь 1 цаг 10 минут байдаг.

-Хичнээн асуулт асууя гэж бодож байна

Ер нь байна шүү.

-Би нэг асуултад дэг ярьдаг шиг минут хариулах юм уу. 2-3 минут хариулах уу ?

-Та аль болох бүрэн гүйцэт хариултаа өгчих. Таныг товч тодорхой хариулна гэдэг итгэлтэй байна. Бүрэн дүүрэн хариултаа авах нь надад хэрэгтэй байна. Тэгэхээр хоёулаа ярилцах цагийн талаар бодохгүйгэээр хэмжээ хязгааргүй юм шиг өдөржин буу халаад суучихгүйгээр сайхан ярилцъя.

-За асуу.

-Том төсөлд алдаа оноо, жаргал зовлон гээд зөндөө л зүйл байдаг байх. 14 мега төсөл гэх зүйлийг Засгийн газар яриад уранаас эхлээд зарим нь эхэлж байх шиг байна. Энэ зүйл нь цаг хугацааны давхцалтай ч юм шиг санагдаж байна. Учир нь таны үед хамтарсан Засаг байгуулаад Оюутолгой гэх том төслийг хөдөлгөөд дараа, дараагийн том төслийн тухай яриа гарч байсан. Одоо дахиад хамтарсан Засаг байгуулагдаад 14 мега төсөл гээд яриад явж байна. Хамгийн эхэнд том төслүүдийг хөдөлгөх гэж байгаа Засгийн газрын зорилтыг та ер нь юу гэж харж байх юм.

-Ер нь бол хоёр хүн ярьсан ч , 20-уулаа ярьсан ч 200 хүн ярьсан ч эхлээд ойлголтоо жигдэлмээр байгаа юм. Мега төсөл гэж яриад байна. Алиныгаа мега гэж үзэх юм. Гараан дээр ойлголтоо нэгтгэчихвэл зүгээр юм шиг санагдаж байна. Мега гэж латинаар том гэсэн үг. Тэгэхээр том төсөл гэсэн үг. Нөгөө талаас мега гэдэг чинь бас тооны илэрхийлэл шүү дээ. Сая гэдэг байх шүү. Гэхдээ мега төсөл гэдэг ойлголт нь олон улсад гурван төрөл байх шиг байна. Дор хаяж 1 тэрбум ам.доллараас илүү хэмжээний хөрөнгө оруулалт шаардсан төслийг мега төсөл гээд байх шиг байгаа юм. Хоёрт. Цогцолбор төсөл. Зүгээр нэг ганц байшин барьчих биш олон салбарыг хамарсан үйлдвэрлэл, дэд бүтэц, эрчим хүчний нийлбэрийг мега гээд байх шиг байна. Гуравт. Ач холбогдлоороо эдийн засаг юм уу аж үйлдвэрийн биш стратегийн ач холбогдолтой. Өөрөөр хэлбэл, тэр төсөл хэрэгжсэнээр эсвэл эс хэрэгжсэнээр тухайн улс орны улс төр, эдийн засаг нийгмийн амьдрал гадаад харилцаанд нөлөө үзүүлэх төслийг мега төсөл гээд байх шиг байна.

14 мега төслийг би эхнээс нь сонсоод жаахан эргэлзээтэй л байгаа. Тийм олон мега төслийг нэг зэрэг хэрэгжүүлнэ гэж байхгүй. Мега төсөл ээлжилж явдаг байхгүй юу.

Манайх шиг цомхон эдийн засагтай улс 14 мега төслийг нэг зэрэг хэрэгжүүлнэ гэвэл хөрөнгө нь хүрэхгүй. Хөрөнгөө яаж ийгээд босголоо гэхэд боловсон хүчин нь хаана байна. Тэгэхээр энийгээ ялгаж салгамаар байгаа юм. Ер нь хамтарсан Засгийн газар яагаад байгуулагдсан бэ гэхээр том төслүүдийг хөдөлгөх.

2008 онд хамтарсан Засаг байгуулах үед бидний тавьж байсан зорилт бол уул уурхайн том төслүүдийг эдийн засгийн эргэлтэд оруулах байсан. Тэгээд яахав санасан бодсон юмнаас зарим нь хэрэгжсэн зарим нь хэрэгжиж чадаагүй. Засгийн газрын 14 төсөл гээд яриад байгаа юмнаас ганц нэг нь хөдлөөд эхэллээ. Одоо урантай холбоотой 20-н хэдэн жил Францын талтай ярьж байсан төсөл өнөө маргаашгүй гарын үсэг зурах Засгийн газрын шийдвэр гарсан. УИХ-аар саяхан хэлэлцээд аятайхан болчих шиг боллоо. Тэгэхээр хамтарсан Засгийн газар байгуулсны утга учир болсон зорилт нь биелж байна гэж хувьдаа харж байгаа.

-Тэгэлгүй яах вэ. Цаг хугацааг ухраагаад үзье. 2009 оны аравдугаар сарын 6-нд Оюутолгойн гэрээг байгуулсан. Үүнээс хойш 16 жилийн турш таны хэлдгээр 1.5 тэрбум ам.доллараас дээш хэмжээний том төсөл манай дээр явсангүй дээ. Эдийн засаг тэр хэрээр нэг л суурин дээрээ эргэчихлээ. Энэ явахгүй байгаагийн үндсэн шалтгааныг та юу гэж харж байна. Гадна дотны олон зүйл л нөлөөлж байгаа байлгүй.

-Ер нь гадаад, дотоод улс төр шүү дээ. Тэрнээс болоод л явахгүй байна. Оюутолгойгоос хойш ураны гэрээ байгуулагдчих юм бол хоёр дахь том мега төсөл болох юм л даа. Ялангуяа гуравдагч хөрш гэж бид ярьдаг шүү дээ. Үүнтэй холбоотой хоёр дахь том төсөл хөдөллөө гэж харж байгаа. Сэдэв маань дотоод улс төртэй холбоотой.

-Явж чадахгүй байгаа үндсэн шалтгаан нь уу ?

-Тийм. 2008 онд манай нам УИХ-д олонх болсон хэрнээ яагаад хамтрахаар шийдсэн бэ гэхээр ерөөсөө л том төслүүдээ хөдөлгөхийн тулд. Оюутолгойн төслийг хоёр ч удаа оруулаад бүтээгүй. Ерөнхий сайд асан М.Энхболдын үед 2007 оны хавар байна уу даа төслийг анх удаа УИХ-аар хэлэлцүүлэхээр оруулсан байдаг юм. Тэгэхэд би намын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга байсан. Засагтай холбоотой биш ч гэсэн энэ төслийг явуулчих юмсан даа гээд өөр намын нөхдүүдтэй уулзахаар надад "Яалаа гэж ийм том төслийг нэг нам ганцаараа шийддэг юм. Тэгж болохгүй. Сонгуулийн хамаг оноог та нар цуглуулна. Тэрийг бид зөвшөөрөөд сууж байдаг тэнэг хүмүүс биш шүү дээ" гэдгийг шулуухан л хэлж байсан.

-Мэдээж 2008 оны сонгуульд МАН-д ашигтай тусах байж л дээ.

-Тийм ээ. Тэгээд би Ерөнхий сайд болоод 2008 оны хавар дахиад оруулах гэж оролдсон. Тэгэхэд бас л бүтэхгүй гэж байсан. Нөгөө талаас шууд тэгж хэлж байгаа хүмүүс байгаа ч "Ерөөсөө энэ том төсөл чинь урт настай байхын тулд улс төрийн гол хүчнүүд оролцож байж нөгөө талдаа итгэл төрүүлнэ. Битгий яараад бай. Сонгуулийн дараа хамтарч оруулъя. Тэгвэл хөрөнгө оруулагч тал илүү итгэнэ" гэж байсан. Бас л бодмоор өнцөг л дөө. Энэ төслийг явуулахын тулд л хамтарсан Засаг байгуулагдсан. Одоо ч хамтарсан Засгийн газар байгуулсны хүчинд гол асуудлаа шийдэж чадах болов уу гэсэн итгэл надад төрж байгаа.

Оюутолгойн гэрээг байгуулж байх үед гаргасан бидний хамтын алдаа, мадаг нь 34 хувь.

34 хувийг авна гэхээр зардлын 34 хувийг нь бас бид төлөх ёстой болоод байдаг. Тэр олон тэрбум ам.долларын төсөл дээр бэлээхэн төлдөг 34 хувийх нь мөнгө нь ч хаана байгаа билээ. Тэгээд яахав амжилттай явбал ногдол ашиг авах нь сайхан сонсогддог боловч уул уурхайн төслүүд дээр өөртөө аль болох эрсдэл бага учруулж хөрөнгө оруулагч тал дээр эрсдэлийг үүрүүлэх нь зөв. Ямар ч тохиолдолд татвараараа АМНАТ, импортын татваруудаар мөнгөө бүрдүүлж байх нь зөв. Оюутолгой дээр гарсан алдааг засаад одоо ураны төслийг Францын талтай зурах гэж байна гэж надад ойлгогдож байгаа.

-Энэ нь алдааг зөв болгож засах хувилбар мөн үү. 34 хувийнхаа 10 хувийг давуу эрхийн хувьцаа болгоод авна. Шар нунтгаа зарснаасаа авах юм байна лээ. 24 хувьд нь таарсан АМНАТ-аа авах байдлаар явах ерөнхий гаргалгаагаа хийчихлээ. Энэ нь таны үед Оюутолгой дээр хийх гээд хийж чадаагүй зүйл мөн үү ?

-Мөн. Ашигт малтмалын тухай хуульд 2005 онд засвар орсон. 34 хувь, 50 хувь гэдэг тоонууд орсон байдаг. Тухайн компанийн хөрөнгөөр хайгуул хийсэн бол 34 хувь, төсвийн хөрөнгөөр хайгуул хийсэн бол 50 хувь. Уг нь хуульд заавал 34 хувийг авч зардлыг нь хуваалцана гэсэн зүйл байхгүй. Харин болно гэсэн үг бол байдаг. Тухайн үед би хамтарсан Засгийн газар хүний өөрийн бүх намын гишүүдтэй ярилцаж л байсан. "34 хувь ер нь эрсдэлтэй санагдаад байна. Тиймээс АМНАТ-аа нэмээд явчих" гэхээр хуульд тийм заалт байхгүй учраас заавал 34 хувийг авах шаардлагатай. УИХ-аас тийм агуулгатай тогтоол батлахаар Засгийн газар тэрийг хэрэгжүүлэх үүрэгтэй.

Эхнээсээ л буруу хувилбараар явчихсан. Оюутолгойн үндсэн алдаа бол ерөөсөө л 34 хувь.

-Та бол ураны төслийг сайн мэдэх хүмүүсийн нэг. Ураны төслийг явуулах талаар 28 жил ярилаа. Эргээд харахад Оюутолгойн төслийг олон жил ярьж урагшлуулсан С.Баяр, С.Баярцогт нар бүгд л асуудалд орсон байна. Одоо энэ ураны төслийг явуулсан Н.Учрал гэдэг ч юм уу магадгүй Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ нарыг 5-10 жилийн дараа ямар улс төрийн тавилан хүлээж байгаа бол ?

-Алдаа мадаггүй хийх юм бол нэр нь Монгол Улсын түүхэнд улсаа хөгжүүлэхэд тус дөхөм болсон төслийг боловсруулж батлуулсан гэдгээрээ сайнаар дурдагдах байх. Алдаа мадагтай юм уу, төсөл нь аль нэг талын буруугаас болоод мухардах юм бол бас муугаар л дурдагдах байх.

Ер нь том төслүүдийн нэг том онцлог гэвэл улстөрч хүнийг байнга эрсдэлд оруулдаг. Юм хийхгүй зүгээр суусан Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайд нар манай түүхэнд цөөнгүй бий. Бараг сайн, муугаар дурсагддаггүй. Байсан л гэж дурсагддаг.

Эрсдэл гаргаад зориглоод хийсэн улсуудын хувь заяа яаж ч эргэж магадгүй. Улс төрд байгаа хүний үүрэх ёстой эрсдэлийн нэг нь энэ.

-Та сая яриандаа дурдаж байна. Тухайн үед ч гэсэн яригдаж л байсан юм байна лээ. Дорнодын Мардайн ордтой холбоотой ураны төслийг явуулах бодлого яриа хэлцэл таны үед явж байсан. Тэр орд Канадын хөрөнгө оруулалттай компани дээр байсан. Тухайн үед одоогийн МАН-ын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга Я.Содбаатар Мэргэжлийн хяналтын Ерөнхий газрын дарга байсан. МХЕГ-аас дүгнэлт гараад цөмийн энергийн газар болон бусад холбогдох газрууд нь "Хан Ресурс"-ийн лицензийг нь наадмын өмнө буюу долоодугаар сарын 10-нд цуцалсан. Үүний араас 100 сая ам.долларын өрөнд орсон. Энэ үйл явдлын ард яг юу болов.

-Оросын талаас "1980-аад онд Мардай дээр хамтарч ажиллаж байсан. Одоо үргэлжлүүлье" гээд. 2008 онд намайг Ерөнхий сайдын хувьд Москва хотод айлчлах үеэр Оросын талаас дээрх саналыг тавьсан. Бидний санал юу байсан бэ гэхээр "Тэгье. Хамтарч ажиллая. Гэхдээ хоёр тал биш. Гурван талт хамтын ажиллагааг эхлүүлэх буюу Японы технологи, хөрөнгө оруулалтыг оруулж ирэх талаар хэлсэн.

Оросын тал эхнээсээ л эргэлзэнгүй байсан. Яагаад заавал Японыг оруулж ирэх гээд байгаа юм гэх зэргээр маргаан болж байсан. Тэрнээсээ болоод та нар бензин авах гэж байгаа юм бол 100 колонк бариач гэх зэргээр үг хэлж байсан удаатай. Сүүлд Оросын талтай тохирсон Японыг оруулж ирэхээр. Тэр үеийн Ерөнхий сайд В.Путин Японд очоод Монголын Мардай дээр хамтарч ажиллах талаар ярьж байсан. ОХУ-ын Засгийн газар Японы Засгийн газар хооронд цөмийн эрчим хүчний салбарт хамтарч ажиллах гэрээ хүртэл байгуулсан. Бидний зүгээс Оросын талд "Ашигт малтмалын хуулийн дагуу орд газруудыг гадна, дотны баахан компанид тусгай зөвшөөрлөөр авсан байгаа шүү. Мардай дээр Канадын "Хан Ресурс" компани байгаа. Өөрөөр хэлбэл, тусгай зөвшөөрлийнх нь хамрах газар нутгийн хүрээ бол яг Мардай дээр байгаа" гэдгийг гэж хэлсэн.

Харин Оросын талаас "Канадын компанитай холбоо тогтоосон. 13 сая ам.долларын хөрөнгө оруулсан юм байна лээ. Бид тэр хөрөнгийг нь нугалаад өгье. Асуудлыг зохицуулна. Та нар бүү санаа зов" гэж байсан. Астанад В.Путин Ерөнхий сайдтай уулзахад Росатом гэх Оросын том компанийн Ерөнхийлөгч нь дээрх амлалтыг өгч байсан юм.

Гэхдээ тэр асуудлаа шийдээгүй. Тэгээд явж байтал Фукушимагийн атомын цахилгаан станц газар хөдлөлтөд нэрвэгдээд Японы Засгийн газар цөмийн эрчим хүчний бодлогоо ерөнхийдөө өөрчилж атомын цахилгаан станцуудын аюулгүй байдалд илүү анхаарал хандуулахаар болсон. Улмаар гурван талт хамтын ажиллагаа маань биднээс үл хамаарч зогссон. Канадын компанийн тусгай зөвшөөрлийг цуцалсан нь Я.Содбаатар ч юм биш. Хавар гарах номондоо энэ талаар дэлгэрэнгүй бичиж байгаа.

УИХ-ын гадаад бодлого аюулгүй байдлын байнгын хорооны дарга З.Энхболд байсан. Тэр хүний надад ирүүлсэн бичиг байдаг. Манай байнгын хороо "Дорнод аймгийн Мардайг үзлээ. Цөмийн эрчим хүчний тухай хуулийг "Хан Ресурс"компани зөрчсөн байна. Засгийн газар тус компанийн тусгай зөвшөөрлийг цуцлаач ээ. Яагаад зүгээр суугаад байгаа юм. Хуульд нийцүүлээч" гэх шаардлагыг тавьж байсан.

Байнгын хорооны даргаас бас тийм бичиг ирж байсан. Ер нь бол тэр компани хуулийн дагуу үйл ажиллагаа явуулаагүй нь үнэн. Гэхдээ нэгэнт л Монгол Улсын Засгийн газар хүчин төгөлдөр байгаа хуулийнхаа дагуу тусгай зөвшөөрөл олгосон бол ном ёсоор нь цуцлах ёстой байхгүй юу. Өөрөөр хэлбэл, гомдолгүй болгох ёстой. Бид үүн дээр дутуу ажилласан. Оросын талд хэт их итгэсэн. Ганц нэвтрүүлгээр үүнийг ярих юм бол роман шиг юм болно. Хавар гарах номонд илүү дэлгэрэнгүй байгаа. Ирүүлсэн бичиг баримттай нь нийтэлнэ. Түүхэнд үнэн бодитоор үлдэх ёстой мега төсөл шүү дээ. Оруулах хөрөнгийн хэмжээ нь тэрбум гаруй ам.доллар гэж яригдаж байсан.

Гэтэл Мардайг яалаа даа. Нууц гэрээгээр орж ирээд хичнээн хэмжээний бүтээгдэхүүн ямар үнээр Монголоос гаргаж байгааг нь тэр үеийн улс төрийн ганц хоёр хүнээс бусад нь мэддэггүй байсан. Хаалттай байсан. Ураны үнэ унасан уу, Зөвлөлт холбоот улсын эдийн засгийн байдал нь дордсон уу гэнэт хаяад л гарсан. Онгорхой уурхай үлдээгээд яваад өгсөн дөө.

-Тухайн үед энэ шийдлээс болоод манайх 100 сая ам.доллар төлсөн л дөө.

-Яг төлсөн нь 70 гаруй сая ам.доллар гэдэг байх аа. Нэхэмжилсэн нь 130 сая ам.доллар бил үү дээ. Би яг сайн санахгүй байна. Сүүлд нь Хууль зүйн яам, хуульчид ажиллаж байгаад олон улсын арбитр дээр хэмжээг нь 70 орчим болгол уу даа. Харамсалтай л юм. Илүүдээ гарсан 70 сая ам.доллар гэж хаа байх вэ дээ.

-Том төсөлтэй холбогдох дараагийн ярих ёстой сэдэв бол төмөр зам. Хил холболт гэх зүйлийг олон жил ярилаа. Төмөр замаа барина, барихгүй гэж бас л их будиллаа. Алдагдсан боломж нь 18.5 тэрбум ам.доллар. Таны үед төмөр замын зөвшөөрлүүд олгогдож байсан юм байна лээ. Гурван төмөр зам дээр та бас шийдэл гаргаж байсан. Гэтэл яагаад өнөөдрийг хүртэл гацав. Бид юун дээр алдав.

-Би саяхан твиттерт жиргэж л байсан. Монголчуудын гол дайсан бол Монголчууд бид өөрсдөө. Гадна, дотны хүчин зүйлүүд зөндөө байдаг л даа. Том төслүүд хэрэгжүүлээд эхлэхээр хоёр том хөрш маань таатай, таагүй ханддаг тал бий. Гэхдээ тэд шууд орж ирээд манай төр засгийн шийдвэрийг тодорхойлж чадахгүй. Харин төлөөний хүмүүсээрээ дамжуулж янз янзын саад, тотгор тавьдаг болчхоод байгаа юм.

Монголчууд өөрсдийгөө дэгээдээд, өөрсдөдөө саад болоод байгаагийн нэг жишээ бол төмөр замын асуудал. Төмөр зам 14 мега төслийн тоонд орсон явна лээ. Уг нь мега төсөл биш шүү дээ. Зүгээр л төмөр замын холболт.

Нүүрсний эрин үе хэзээ мөдгүй дуусах гээд дэлхий даяар яриад байгаа биз дээ. Энэ үед амжаад нүүрсээ их хэмжээгээр гаргах цорын ганц бололцоо нь төмөр зам. Хамгийн гол нь гол хэрэглэгч нь урд байгаа. Ерөөсөө угааж баяжуулаагүй нүүрсийг 1000 км-ээс илүү зөөхөөр өртөг нь ашиггүй.

Баяжуулсан нүүрсийг олон км зөөж болдог юм шиг байгаа юм. Нэмүү өртөг шингэж байгаа учраас. Манай нүүрс ихэнхдээ баяжуулаагүй, угаагаагүй тоос шороотойгоо хамт байдаг. 1000 км зөөгөөд л ерөнхийдөө үнэ хүрэхээ больчихдог. Төмөр зам барих хэд, хэдэн компани манай Засгийн газарт зөвшөөрөл авч байсан.

Сүүлд засаг солигдсоны дараа тэдгээр компаниудын эрхийг хурааж аваад л төр өөрөө хийх юм болсон. Гэтэл төр хийсэн юм ч байхгүй. Түүнээс хойш 16 жил өнгөрсөн байна. Гэхдээ энэ асуудлыг хамтарсан Засгийн газар Хятадын талтай ярьж уулзах цэг, холболтоо ерөнхийдөө тохироод УИХ-аар хэлэлцээд явж байгаа.

Энийгээ шийдэх юм бол цаашаагаа алдагдсан боломж гэхгүй олсон олз гэж ярих бололцоотой болно. Хамтарсан Засгийн газрын ач холбогдол нь энэ байна гэж харж байна.

-Төлөөний хүмүүс гэж их ярьдаг. Та ч бас хэллээ. Манай улс төрд тиймэрхүү хүмүүс их байдаг юм уу даа. Тэд нар яаж хорлонтой үйл ажиллагаагаа хийдэг юм. Таныг Оюутолгойг хөдөлгөх гэж байхад ямар хүмүүс байв.

-Би Оюутолгойн 34 хувь дээр асар их цагийг алдсан гэж боддог. Хууль нь тийм байсан хойно. Хуулийг өөрчилж 34 хувьгүйгээр явна гэхээр 34 хувийг заавал авах ёстой гээд тогтоол баталсан улсуудын нэрс нь байдаг. Гэхдээ би эдгээр улсуудыг бүгдийг нь Монголоо хорлох үүднээс 34 хувийг баталсан гэж боддоггүй. Бас мэдэхгүйн зовлон бий. 34 хувь нь ногдол ашиг авах нь гоё л эд. Зардлаас нь төлөлцөнө гэхээр онцгүй эд шүү дээ. Гарч байгаа зардал бүрийн гуравны нэгийг төлөөд явна гэвэл манайх шиг хөрөнгө багатай улсад зовлон л болж байгаа байхгүй юу. Тэр 34 хувийг батлалцсан улсууд дотор ногдол ашгаа авна гэж өөдрөгөөр төсөөлсөн байх. Түүнээс биш Монголоо хорлох гадны ямар нэгэн тавиул болчихно гэж бодоогүй л болов уу. Харин мэдэн будилсан улсууд байхыг үгүйсгэхгүй. Тэгээд энэ чинь улс төрийн шийдвэр шүү дээ. Төмөр зам дээр ч гэсэн мөн адил. Жишээлбэл, зөвтгөж хэлж байгаа юм биш.

Нэг улс нэг царигтай байвал уг нь зүгээр. Яагаад гэвэл төмөр замыг нэгдсэн сүлжээ гэж үзвэл нэг л стандартын царигтай байвал уг нь амар. Гэтэл зарим газраа өргөн царигтай, зарим нь нарийн царигтай байвал системчилсэн автомат удирдлагад нь бэрхшээл учирдаг л юм байна лээ.

Гэхдээ 500 км зөөгөөд Тавантолгойн нүүрсийг Бугат дээр аваачиж болох юмыг 5000 км тойруулж Владивостокийн боомтоор зөөгөөд Тяньжи боомтоор оруулж ирэх төсөл яриад сууж байна гэдэг бол тооцоог маруухан хийсэн, бүр цаашилбал энэ нь аль улсын ашиг сонирхолд үйлчлээд байна вэ гэж бодмоор. Гадны нөлөө байсан уу гэвэл байсан л байх. Гэхдээ гол нь үүнд саад тавьсан нь хэн юм бэ. Монголчууд бид өөрсдөө. Өөр хэн юм. Нэг нь хийх гээд нөгөө нь болиулаад л.

-Монголчууд бид гээд ерөнхий яриад байх юм.

-Улс төрд байгаа л хүмүүс шүү дээ. Шийдвэр гаргахгүй сууж нэг хорлоно. Буруу шийдвэр гаргаж нэг хорлоно. Зөв шийдвэр гаргах гэхээр элдэв саад тавиад.

-Нэрийг нь ярих уу. Энэ улс урагшилъя гэвэл ярьж хэлээд шударга явбал яадаг юм. Цахилгаан станцыг өөрсдөө барина гээд гацаасан. Төр оролцоод л гацчихдаг. Өнөөдөр 21 дүгээр зуунд тогоо таслуулсан байдалтай байна шүү дээ.

-Цахилгаан станц дээр ярья. Би 2017 онд Их Британи Улсад Элчин сайдаар томилогдсон. Их Британи, Монголын харилцаа ерөнхийдөө улс төрийн хүрээнд л өрнөдөг. Эдийн засаг, бизнесийн харилцаа бараг байдаггүй байсан. Гэтэл намайг Элчин сайдаар очсоны дараа эрчим хүчний салбар дээр тун боломжийн төслийг Английн тал санал болгосон. 2013 оноос хойш санал болгосон юм байна лээ. Тэр нь юу вэ гэхээр "Шивээ овоо дээр 500 МВт-ын цахилгаан станц барина. Шаардлагатай бол дахиад 250-ын блок тавиад нийтдээ 750 болгочихъё" гэсэн.

Энэ төсөл гурван зүйлийн давуу талтай байсан. Хөрөнгө нь байсан. Би Монголд дагуулж ирэхэд хөрөнгө оруулагчтайгаа хамт явж байсан. Тэр нь Германы “Дойче" банк. Тус банкны Лондон дахь төлөөлөгч нь "Тийм ээ. Бид энэ төслийг санхүүжүүлэхэд бэлэн байна. 1.2 тэрбум ам.доллар бэлэн байна" гээд сууж байсан.

Хоёрдугаарт. Шивээ овоо дээр барина гэдэг нь цахилгаан эрчим хүчнийхээ зарим хэсгийг Оюутолгой руу өгч болно гэсэн үг. Оюутолгойгоос урагшаа жил бүр 200 сая ам.доллар төлж цахилгаан эрчим хүч худалдаж авдаг. Тэгвэл тэр мөнгө гадагш гарахгүй Монголд үлдэх боломжтой байсан. Илүүдэл цахилгааныг нь төвийн бүс рүү нийлүүлж болох байсан. Гуравт. Орчин үеийн технологи. Манай цахилгаан станцуудын ашигт үйлийн коэффициент нь их бага. Түлж байгаа нүүрсний ялгаруулж байгаа дулаан нь яндангаараа гараад явчихдаг. Гэтэл бүрэн шаталттай болгоод шатаасан нүүрсээ илүү үр ашигтай болох хабрид технологийг нэвтрүүлэх боломжтой байсан.

Хэн энэ төслийг явуулаагүй юм. Монгол Улсын Засгийн газар. Чи намайг нэр хэл гэж байна. Тухайн үед Ц.Даваасүрэн гэдэг эрчим хүчний сайдтай байсан. Өмнөх сайдтай нь болмоор аядаад санамж бичигт гарын үсэг зураад 2 жил 8 сарын дотор барина гэсэн амлалт өгөөд явж байсан.

Сүүлд Ц.Даваасүрэн сайдтай уулзахад "Бүтэхээ болилоо. Баяртай" гэсэн. Английн тэр компани нь Камбожи улсад дээрх төслөө хэрэгжүүлсэн байна лээ. Цахилгаан станц нь ашиглалтад орчихсон. Тэрнээс хойш нөхцөл байдал яаж өөрчлөгдсөн бэ гэхээр нүүрсний цахилгаан станцуудыг гадагшаа санхүүжүүлэх ажлыг дэлхийн том, том банкууд хийхээ больсон.

-Та оны дараа гарсан "Тусгаар тогтнол-2" нэвтрүүлгийг үзсэн үү ?

-Би ойрд юм үзээгүй.

-Би энийг таниас яагаад асуусан бэ гэхээр та 2017 оны сонгуулиас хойш ер нь намынхаа сонгуулийн кампанит ажлыг удирдаж менежереер явсан уу ?

-Намын удирдлага л сонгуулиа хийнэ. Мань мэт нь тэнд зөвлөх, туслахаар оролцоно. Стратеги боловсруулахад оролцох хэмжээндээ бол мэдээж оролцоно. Би 2016-2017 оны сонгуульд оролцсон.

-2004 онд та Элчин сайд байхдаа сонгуулиар энд ирээд тодорхой тойргуудад ажиллаж байсан гэдгээ номон дээрээ бичсэн байна лээ. Ер нь сонгуультай холбоотой арга технологийг хамгийн сайн мэдэх хүний нэг нь та. Дээрээс нь Монголын улс төрд байсан, одоо байгаа үйл явцыг сайн зураглаж харж стратегаа боловсруулдаг гол хүмүүсийн нэг. Сүүлийн үед нэг зүйлийг урдаас бэлдээд тэрэндээ хариултаа өгөөд үнэн юм шиг эсвэл худлаа юм шиг болгоод байх юм. Энэ зүйлийг яг яаж хийдэг юм бэ ?

-Би яахаараа сайн мэддэг юм.

-Та улс төрд олон жил явсан хүн. Пи ар гэдэг зүйл, намын стратеги, сонгуульд намаа удирдаж орох гэх мэт зүйлсийг хийж явсан хүн. Бусад хүмүүс яаж хийдгийг бас гадарлах байх л гэж бодож байна.

-Өөр өөр. Сонгуулийн пиарын алсын зорилго нь юу юм. Ялах биз дээ. Хэрэв ялвал пиар нь зөв байсан гэж үзнэ. Өөр хэмжүүр байхгүй. Үүнийг хөндлөнгөөс тархи угаалт гэж үзнэ үү, хар пиар гэж үзнэ үү тухайн хүний л дүгнэлт. Сонгуулийн пи ар юм бол сонгуульд ялалт байгуулахын төлөө байдаг. Сонгуулийн пи ар жилээс жилд нарийсаж байна. Би намын дарга, Ерөнхий нарийн бичгийн даргын хувьд хийсэн сонгуулиуд байна. 1997 оноос хойш. Н.Багабанди Ерөнхийлөгчийн сонгуулийг хоёр удаа удирдсан. Сонгуулийн Ерөнхий менежер нь байсан. 2008-2009 оны сонгууль байна. Зарим нь амжилттай, зарим нь амжилт муутай. Сонгуулийн пи ар жилээс жилд сараас сард нарийсаж байна. Бидний үед нийгмийн сүлжээ гэж байдаггүй байсан. 2008-2009 онд facebook, twitter байсангүй. Бид пиараа телевизийн нэвтрүүлэг, сонин хоёроор хийдэг байсан. Гэтэл одоо телевизийн ач холбогдол нь цахим сүлжээнээс багассан байна. Сонингоор хийдэг байсан сурталчилгаа гэж бараг байхаа больсон. Миний үеийн сонгуулийн сурталчилгаа одоо цаг хоёрынх шал өөр.

-16 жилийн дараа эргэж харахад Оюутолгой таны санасан хэмжээнд явж байна уу ?

-Том дүнгээрээ бол явж байна. "Оюутолгойн гэрээг зүтгүүлж байгуулснаараа баярладаг, бахархдаг" гэж хэлээд Бат-Эрдэнэ аваргаас эхлээд шүүмжлүүлдэг хүн л дээ. Том дүнгээрээ бол Манай Засгийн газар хийе гэсэн юм аа хийж чадсан л даа. Оюутолгойн гэрээний ачаар бид нар гаднаас том, том хөрөнгө босгодог болсон. Дараагийн Н.Алтанхуягийн Засгийн газар Чингис, Самурай бондыг босгосон. Айлаар яривал ямар айлд хүн мөнгө зээлдэг вэ гэхээр буцааж төлөх боломжтой санхүүгийн хувьд найдвартай түншдээ л өгдөг.

Ийм болгохын тулд Оюутолгойн гэрээ асар их нөлөө үзүүлсэн байхгүй юу. Оюутолгойн гэрээ шиг хэмжээтэй айлыг хоосон айл гэхгүй. Хөрөнгөтэй. Баталгаатай. Өнөөдөр Оюутолгой бүрэн хэмжээндээ хүчин чадлаараа ажиллаж чадаагүй. Далд уурхайн бүтээн байгуулалт гэдэг бол 1-2 жил дотроо гүйцэх байх. Тэгвэл Оюутолгой дэлхийн зэсийн зах зээл дээр тоглогч болж гарч ирнэ. Зэсийн үнэ цаашид улам нэмэгдээд л байна. Тэгэхээр эхний 10 жилд уг төсөл бидний хүлээж байсан хэмжээний татвар төлөхөөс гадна ирээдүйдээ Монгол Улсын байр суурийг бэхжүүлсэн учраас Оюутолгойн төсөл амжилттай болжээ гэж би хувьдаа харж байгаа.

Оюутолгойн гэрээг байгуулсан Засгийн газрын тэргүүний хувьд одоог хүртэл зөв юм хийсэн гэдэгтээ огт эргэлздэггүй. Дотор нь алдаа байсан уу гэвэл нөгөө 34 хувиас эхлээд зөндөө юм бий.

-Юунд тулаад 34 хувь руу орчив. Хуулиарааа 34 хувиас холдох боломж байгаагүй юу ?

-2019 онд гарсан номонд энэ талаар 30 гаруй хуудас бичсэн байдаг. Үүнийг тойрсон зовлон, Оюутолгойн гэрээний алдаа, ололт амжилтын талаар. Миний хуулийн зөвлөх Б.Чимид гуай байсан. "Наад 34 чинь бэрхшээл учруулах юм байна. Тооцохын аргагүй юм байна. Эрсдэлгүй яваад 34 хувийн зардлыг нь гаргаад ногдол ашгаа амархан авчихдаг бол сайхан л юм. Гэтэл эрсдэлтэй болоод хөрөнгө оруулалтын хэмжээ нь улам нэмэгдээд яваад байвал бид төлбөр төлсөөр ногдол ашгаа авч чадахгүй эрсдэлтэй юм байна шүү" гэдгийг бидэнд анхааруулж байсан. Тэгээд би намынхаа нөхөдтэй, өөр намын нөхөдтэй ч энийг ярьсан.. 34 хувь гэдэг чинь эрсдэлтэй юм шиг байна. Тиймээс энийг болъё. Бид зардалд нь өгөх мөнгө байхгүй учраас нөгөө талаас зээлэх болно. Ирээдүйд олох ашгаасаа л зээлнэ гэсэн үг. Тиймээс АМНАТ-аа ахиухан болгоё гэж ярьж байлаа.

Намайг Японд айлчилж байх үед буюу 2009 оны долоодугаар сарын 16-нд УИХ хагас өдөр хэлэлцээд л алх цохисон байсан. Би Токиогоос буцаж ирээд тогтоол нь гарчихсан байхад би юу хийх вэ дээ. УИХ-ын тогтоол руу Засгийн газар хувьд халдаж болохгүй.

-57 дугаар тогтоол дээр нэг асуулт байна. Дөрвөн заалттай. Нэгдүгээрт 34 хувиа авна, хоёрдугаарт таныг гэрээ байгуулахыг зөвшөөрч байгаа, гуравдугаарт эрхзүйн орчныг бүрдүүлэх замаар анхны хөрөнгө оруулалтыг нөхсөний дараа төрийн эзэмшлийн хувь хэмжээг 50-иас доошгүй хувьд хүргэж нэмэгдүүлэх асуудлыг хөрөнгө оруулагч талтай тохиролцон шийдвэрлэхийг Засгийн газраас танд даалгасан. Энэ хууль давсан тогтоолыг та яагаад хүлцэнгүй хүлээж авсан юм.

-УИХ тогтоол гаргаад биелүүлэх дээр Засгийн газрын тэргүүн би яах юм бэ.

-Хууль зөрчсөн зүйлийг биелүүлж болох юм уу ?

-Гол алдаа нь тэр 50 гэдэг бол зүгээр мөрөөдлийн тоо. Тэр үед би бүлэг дээрээ "34-ийг эвтэйхэн орхиод АМНАТ-аа нэмээд авъя" гээд хэлж байсан. Хэлж байгаа юм нь талбай дээр болж байгаа жагсаалуудыг та яах юм. Хуулиар 34 хувийг ав гэж байхад авахгүйгээр орхиод АМНАТ-аа нэмлээ гэх юм бол хамтарсан Засаг чинь тэсэж үлдэх юм уу гэж байсан. Тэр үед жагсаал цуглаан өдөр шөнөгүй шахам болж байсан. Өвчтөн халуунаа даах юм уу гэдэг шиг 34 хувиа авч хаячхаад та яаж үүнийг хэрэгжүүлэх юм бэ. 34 хувьтай нь хүлээгээд авчихвал яасан юм гэж төслийг амжилттай яваасай гэж хүссэн хүмүүс хүртэл надад хэлж байсан. Би тэд нарт "Японд айлчлал хийчхээд ирье. Цөмөөрөө нэг сайхан ярья. Та нар хэд хоног хүлээж бай" гэж хэлсэн.

Гайхдаг ганц юм нь Япон явсан хойно энэ шийдвэрийг УИХ хагас өдөр хэлэлцээд л тас гээд алх цохисон байдаг байхгүй юу. Та алдааг нь зөв хэлж байна. Нөөцийг нь хувийн хөрөнгөөр тогтоосон.

Нэгэнт л хувийн хөрөнгөөр юм бол 34 хувиас илүү авах бололцоо ч байхгүй. Гэтэл 50 хувийг олж ир гэдэг нь популизм. Популизм улс төрийн шийдвэрт шингэж байгаагийн тодорхой жишээ нь энэ байхгүй юу.

-Тухайн үеийн Засгийн газрын тэргүүн МАН, намын дарга, ҮХЦ гээд нөлөө бас байсан л байлгүй. Ер нь асуудлыг тэр хүртэл явуулахгүйгээр зогсоосон шалтгаан нь юу юм. Оюутолгойгоо явуулах л чухал байсан юм уу ?

-Ийм гэрээ хийж байх үед их олон зовлон бэрхшээл байдаг. Бид нэг талаас жишээлбэл Засаг, УИХ дээрээ бүлгийн гишүүдтэйгээ ярилцдаг. Нөгөө талд хэлэлцээр хийж байгаа тал бий. Тэр талаасаа бид хэлэлцээрийнхээ зарим юмыг задлахгүй байх ёстой. Тийм биз дээ. Ил задгай хэлэлцээд байж болохгүй. Тиймээс нэг талаас гадныхантай хэлэлцээр хийж байгаа нөгөө талаас хамтарсан намтайгаа учраа олох гэж байгаа УИХ-ын гишүүдэд бодит мэдээлэл өгч тайлбарлах нь хэцүү шүү дээ. Хэлэлцээр хийж байгаа үед тэрийгээ задлаад явах бололцоо Засгийн газарт байхгүй.

-Оюутолгойн төслийг хөдөлгөхөд саад болсон олон хүчин зүйлс байлаа. Сүүлдээ та ял авч, шоронд суулаа. Гэрээг байгуулсандаа та өөрөө харамсдаггүй гээд хэлж байна. Гэхдээ шүүхийн шийдвэр сонсож байх үед ер нь хэсэгхэн зуур ч гэсэн харуусал төрж байв уу ?

-Харамсах байтугай гомдож байгаа. Баахан эрсдэл хүлээгээд л. Би бол зөв юм хийлээ гэж бодож байгаа. Гэхдээ буруутгагдаж, муу хэлүүлнэ гэж байлгүй л яах вэ. Намайг шоронд хийсэн эхний шалтгаан нь Оюутолгойн гэрээг байгуулахдаа авлига авсан, тэр авлигын мөнгөөрөө АНУ-д хичнээн хаус авсан. Зохион байгуулалттай мафийн толгойлогч болгоод 25 жилийн ялтай зүйл ангиар яллаад 2-3 жил мөрдөн байцаах ажиллагаа явуулсан. Сүүлд шүүх дээр очихдоо тэр зүйл анги нь байхгүй болчихсон. Ямар зүйл анги байсан бэ гэхээр багийн найзынхаа компанид тусалж Оюутолгойд бензин шахсан гэх хэрэг. Шахаад байх юу байх вэ дээ. Намайг Орост Элчин сайд байхаас эхлээд бензин нийлүүлж байсан юм байна лээ гэж хэлээд байхад сонсохгүй алх тас гээд л. Гэхдээ би энийг ярих дуртай биш ээ.

Энэ хэмжээний төлбөр төлөөд Оюутолгойн гэрээ явж л байвал сайн. Би ганцаараа биш шүү дээ. Уг гэрээтэй холбоотой хэд, хэдэн хүн ял сонслоо. Хамгийн онцгүй юмыг нь сүүлд би мэдсэн л дээ.

Бидний ял авдаг тэр хавар нь гадаад орны нэг Элчин сайд манай нэг том бизнесменд "С.Баяр, С.Баярцогт, М.Энхсайхан нар удахгүй ял аваад явна. Харж байгаарай" гэж хэлсэн байдаг. Биднийг ял авахыг мэдсэн Элчин сайдын талаар сонсоход дан Монголчууд бид нар будилаад байгаа юм биш байна даа гэж бодогдсон. Оюутолгойн гэрээг байгуулсанд дургүй нь хүрсэн, гэдэн нь хөдөлсөн том гүрний төлөөллийн оролцоо байсан юм байна гэж мэдэхэд харамсал төрсөн.

Монголын шүүхийн шийдвэрийг гараагүй байхад нь Оросын элчин мэдээд сууж байна гэдэг бол таатай сонсогдохгүй.

-Оюутолгой дээр тантай адилхан хувь заяатай нэг хүн байгаа. Оюутолгойн гэрээг нэг нь хийсэн, нэг нь Дубайн гэрээг урагшлуулсан. Хоёул Ерөнхий сайд байсан, хамтарсан Засгийн газар байгуулсан. Хоёул том төслийг урагшлуулах гэж оролдсон. Хоёул шүүхээс ял сонсох хэмжээнд хүрээд нэг нь ялаа сонсоод гараад ирлээ. Нэг нь зугтсан. Тэр бол Ч.Сайханбилэг. Тухайн дубайн гэрээнд гарын үсэг зурсан гээд зөндөө л асуудал байна. Та хоёр өөрсдийгөө Оюутолгой дээр зольсон уу.

-Дубайн гэрээ ч гэж дээ ажлын төлөвлөгөө. Оюутолгойн төсөл зогсчихсон байсан. Тухайн үеийн Уул уурхайн сайд нь хүртэл сонин юм яриад энэ гэрээ цаашаа явахгүй. Ил уурхайн олборлолтыг хийгээд далд уурхайн олборлолт руу орж байж үндсэн үйл ажиллагаандаа орно. Түр зогссон байсан үе л дээ. Энийг хөдөлгөхийн тулд нөгөө талтайгаа хэлэлцээр хийгээд зогсвол зогсоочих байсан. Зогсоохгүй хөрөнгө оруулаад яваад байхаар татагдаад явах учраас би бол хийсэн ажлыг нь зөв гэж бодож байгаа.

Ч.Сайханбилэг Ерөнхий сайдын хувьд гаргасан алдаа нь эрхзүйн талаасаа УИХ-тайгаа зөвшилцөж, танилцуулж, оруулж, батлуулах юм аа хийгээгүй явсан л гэж би харж байгаа. УИХ-аас төслүүдээ хөдөлгөх шийдвэр гаргаад л байсан. Тэрний дагуу далд уурхайн бүтээн байгуулалтад хөрөнгө хэрэгтэй байна. УИХ хэлэлцээд надад шийдвэрээ гаргаад өгөөч гэсэн бол энэ хүн буруудахгүй байх байсан болов уу гэж боддог.

Бас Эрдэнэтийн 49 хувь байна. Буруу юм хийгээгүй шүү дээ. Айлын талд байсан 49 хувийг хувийн хэвшил, төр засаг нь хөөцөлдөж байгаад олоод ирсэн. УИХ-аарааа оруулаад шийдүүлэх ёстой байсан. УИХ Засгийн газрыг байгуулж, УИХ-ын өмнө ажлаа хариуцдаг. Энэ гол зүйлийг л мань хүн хийлгүй дутаасан нь Ч.Сайханбилэгийн гол алдаа болсон гэж би хувьдаа хардаг. Хийсэн зүйлсийг нь би буруутгахгүй.

Ч.Сайханбилэгийн Засгийн газарт ажиллаж байсан хүмүүс ял аваад миний хажуу талын камерт сууж байсан. Тэр үед Засгийн газрыг толгойлж байсан хүн нь хамт байсансан бол шударга ёсонд илүү нийцэх байж дээ гэж бодсон. Толгойлогч нь байхгүй нөгөө хэд нь ял аваад сууж байсн. Тухайн үед хувь хүний хувьд бас алдаа хийж дээ гэж бодогдсон.

Ял авсан ч гэсэн эд нартайгаа хамт байсан бол өнөөдөр бидэн шиг ялаа эдэлж гарч ирээд улс төрд явж болох л байсан. С.Баярцогт улс төрд явж л байгаа биз дээ. АН-ын дэд дарга гэж явдаг байх аа. Би сая УИХ-ын сонгуульд нэр дэвшингээ алдаад л явж байсан. Ч.Сайханбилэг бас тийм боломжтой байсан. Хуулийн дагуу УИХ-тайгаа зөвшилцөөгүй сүүлд нь ял оноож байхад биеэ эмчлүүлэх нэрийдлээр ганцаараа хил давсан. Хувь хүн талаасаа нэг тиймхэн. Би үүнийг дүгнэх ёстой хүн биш л дээ. Хийсэн ажлыг нь би ерөөсөө буруу гэж боддоггүй шүү. Оюутолгойн гэрээг зогсоохоос сэргийлж Дубайд очиж ярьж тохиролцоод хөдөлгөсөн хүн. Түүний ач гавьяагаар өнөөдөр уг төсөл яваа. Л.Оюун-Эрдэнийн Засгийн газрын үед бас нэг том ажил хийсэн. Засгийн газар энд оролцсоор байгаад гэрээний нөхцөлүүд нь Монголын талд илүү ашигтай болоод байгаа. 34 хувиа авсан учраас бид нарт тэр мөнгө нь байхгүй. Баахан зээлээр аваад 2-3 тэрбум ам.доллар болсон. Наадах чинь шударга бус байна. Үүнийг засна гэж хөөцөлдсөний хүчинд Л.Оюун-Эрдэнийн Засгийн газрын үед бичигдээд байсан өрнүүд нь тэглэгдсэн. Засаг байгуулсан гэрээн дээрээ байнга анхаарч ажиллах ёстой юм билээ.

-Би таны номыг уншсан. Ч.Сайханбилэг Ерөнхий сайд гадагш явсан шалтгаанаа Х.Баттулгын шүүхээр шүүгдэхгүй гэж хэлсэн. Оросын Элчин сайд та нарыг ямар ял хэзээ авахыг мэдээд хүнд яриад сууж байна гэдэг бас л ноцтой сонсогдож байна. Таны номны өнгө, хандлагыг дүгнээд үзэхэд ч гэсэн Оюутолгойтой холбоотой хүмүүст ял өгөх, асуудлыг эвгүйтүүлэх хандлага тэр зүгт байсан. Таны цагдан хорих хугацааг сунгахад шүүгч гаргасан шийдвэрээ Ерөнхийлөгчийн тамгын газар руу явсныхаа дараа өөрчилсөн захирамж гаргасан гээд та бичсэн байсан. Эндээс нэг асуулт байна. С.Баяр гэдэг хүнд Х.Баттулга гэх хүн ял өгчхөөд байгаа юм уу. ОХУ ял өгсөн юм уу ?

-Тэрнийг нарийн мэдэхгүй шүү дээ. Хэн өгсөн бэ гэхээр тодорхой. Шүүгч өгсөн.

-Тэгвэл хэн захиалсан юм.

-Тамгын газар л захиалсан гэж би ойлгосон. Олон юм сүүлд нь тодорхой болсон. Нэг өмгөөлөгч байсан гээд байгаа юм. Цахилгаан шатан дотор ямар хөдөлгөөн хийсэн юм бэ дээ. Тэр хүний буруу зөрүү зүйл хийсэн бичлэг компьютероос нь гараад ирэхэд С.Баяр, М.Энхсайхан, С.Баярцогт, Да.Ганболдод тэдэн жил гэх мэт бичсэн ялын төлөвлөгөө гарч ирсэн гэдэг. Тэр хүнийг ЕТГ юм уу аюулгүйн зөвлөлд ажиллаж байсан хүн гэж ойлгосон. Давхар өмгөөлөл хийдэг юм уу даа. Хууль, шүүхийнхэнтэй холбоотой ч юм уу. Ийм зүйлсийг бодоход тэр шүүгч зүгээр нэг алх цохимоор санагдаад цохисон хүн лав биш. Бидэнд ял өгсөн хүн бол Чингэлтэй дүүргийн шүүгч. Би нэр усыг нь хэлээд яах вэ дээ. Нэг настай хүн бий.

Тэр хүн бидэнд ял өгснийхөө дараа өөрөө авлигын хэргээр ял авсан. Бид хоригдож байгаад гарч ирээд нэг хэсэг шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх газрын хяналт дор сар бүр очиж би байх ёстой байрандаа байна. Ийшээ тийшээ яваагүй гэх зэргээр бүртгүүлдэг байсан. Тэгсэн нөгөө шүүгчтэйгээ тэнд таардаг юм даа. Тэр шүүгч ялаа аваад бүртгүүлээд явж байгаа байхгүй юу.

Авлига авсан хэрэг дээр нь дөрөөлөөд бид нарт ял өгсөн юм байна даа гэж бодсон. Хэн тушаал өгснийг нь би мэдэхгүй. Оросын Элчин лав дуудаж тушаал өгөөгүй байх. Гэхдээ цахилгаан шатанд зүй бус үйлдэл гаргадаг өмгөөлөгчийн компьютероос нь гарсан ялын төлөвлөгөөнөөс өмнө хавар нь Оросын Элчин сайд манай нэр бүхий бизнесменд биднийг ял авна гэж хэлснийг нь холбоод үзэхэд зүгээр нэг шүүгчийн шийдвэр биш л байгаа байхгүй юу. Хэн дуудаад ял өгсөн бэ гэдэг дээр надад хувийн таамаг байхаас биш надад баримт байхгүй. Би хуульч хүн учраас баримт л ярих ёстой. Миний дотор янз бүрийн таамаг бодол үлдсэн үү гэвэл үлдсэн.

-Та яагаад хяналтын шатны шүүхэд хандаагүй юм. Давж заалдаад л үлдсэн дээ.

-Би ер нь хандана гэж бодож байгаа. Миний эрх нээлттэй байгаа. Би тэр эрхээ дуусгаагүй.

-Надад таамаг бол байна. Тухайн үед хяналтын шатны шүүхээр орсон бол бүр мөсөн дуусах байсан байх.

-Тийм.

-Нөхцөл байдлыг өөрчлөгдсөний дараа л гэх бодол байсан юм уу даа.

-Би бүх шүүгчдийг буруу гарын хүмүүс гэж хэлэхгүй. Хичнээн ч шүүгч байдаг билээ дээ. Тэднийг бүгдээрээ хууль зөрчөөд захиалгат ял өгөөд байгаа гэж хэлвэл алдас болно. Тодорхой хүрээний шүүгчид нэр нь ч гэсэн тодорхой болсон. 10 хүрэхгүй хүмүүсийн нэр яригддаг биз дээ. Үүн дотор цахилгаан шатны өмгөөлөгчийн нэр явж л байдаг. Өөрөөр хэлбэл, юу захиална тэр хөгмжийг нь тоглож байдаг. Энэ шүүгчид алга болоогүй байгаа. Бидний асуудлыг орхиё. Шүүх гүйцэтгэх засаг хоёрын хооронд зөрчил байгаа юм шиг харагдаад байгаа нь аргагүй. Ерөнхийдөө Хөгжлийн банкны зээл хэнд ямар аргаар очсон нь сонсголоос харагдсан. Нүүрсний хулгай ч ялгаагүй. Гэтэл шүүхийн шийдвэр нь хэрхэн гарсан билээ.

Санаанд багтамгүй их хэмжээний зээл авчихсан. Авсан зээлээ буруу зарцуулсан. Тэгэхэд 40 саяар торгуулаад л өнгөрсөн. Ийм шийдвэрүүдийг шүүх гаргаад байгаа нь захилгат ял өгөөд байгаа юм шиг. Нөгөө талаасаа ял авах ёстой улсуудыг хэлтрүүлээд л байдаг. Тэгэхээр ауудал нь тогтолцоондоо ч байна. Хүндээ ч бас байна.

Ийм үед би давж заалдаад нэмэр болохгүй биз дээ. Энэ нь сайжрах байх гэж бодож байна. Тэр үед нь надад бололцоо үлдсэн байх ёстой.

-Таныг хоригдож байх хугацаанд уучлал хүссэн өргөдлөө өгвөл ёсоор болгоё гэдэг зүйл яригдсан гэсэн. Энэ үнэн үү ?

-Тийм байдлаар надад хандаж байсан. Буруугаа хүлээгээд уучлаач гэж бичвэл гаргая гэх зүйлийг манай гэр бүлээр дамжуулаад хоригдож байх хугацаанд хэлүүлсэн. Таньдаг, мэддэг улсууд шүү дээ. Тийм санаа оноо байна гэж хэлдэг л байсан.

-Тэр санаа оноо нь Ерөнхийлөгчийн үү эсвэл ЕТГ-ых юм уу. Тухайн үед ч ЕТГ нь том байсан шүү.

-Ингэж суух хэрэг байна уу. Өргөдөл бичвэл бид нар хөөцөлдье гэх өгүүлбэр хэлсэн.

-Өргөдөл бичихээр өөрийгөө буруутай гэдгийг хүлээн зөвшөөрсөн болчих гээд байдаг.

-Тэгээд л гүйцээ. Буруугаа хүлээсэн юм шиг л юм болно.

-Та хэллээ. Гомдох, өөртөө эргэлзэх зүйл байсан гэж. Төрд зүтгэснийхээ төлөө хоёр жил гаруй сууж байхад ямар бодол төрдөг юм бэ. Тухайн үед хоёр л бодол төрөх байх л даа. Гараад тэд нартай үзнэ дээ. Нөгөөх нь за болъё гээд нурдаг ч юм уу. Та яаж давж гарав.

-Наадах чинь хүнд сэдэв. Бас урт сэдэв. Гарах гэж байгаа номны хоёрдугаар ботид энэ талаар дэлгэрэнгүй орсон байгаа. Би эргэлзэж, эргэлзэж байгаад бичсэн. Шоронгийн амьдрал гээд нэлээн том бүлэг байгаа. Шоронд орсон хүн юу боддог вэ гэдгийг тэнд бичсэн байгаа. Саяхан бичиж дуусгасан.

Надад бол гашуун дурсамж юм. Бусдад сургамж болог дээ гээд л бичсэн юм.

-Хоёулаа хамтарсан Засаг руу оръё. Хамтарсан Засаг гэх автор Санжийн Баяр гэдэг хүн дээр хүссэн хүсээгүй бичигдэнэ. Сайн, муу сүлэлдээд л бичигддэг. Одоогийн хамтарсан Засгийн газрын концепцийг юу гэж харж байна. Тухайн үеийн таны хамтарсан Засагтай зорилго нь төстэй л санагдаад байгаа.

-Том төслүүдээ хөдөлгөх үүднээс бол энэ нь хамгийн зөв шийдвэр. Магадгүй цорын ганц шийдэл юм болов уу даа гэж бодож байгаа. Сонгуулиар олонх болсон нам дангаараа зүтгээд бүтдэг байсан бол бүтээгээд л явчих байсан. Миний өмнөх Ерөнхий сайдууд Монгол Улсаа хөгжүүлье л гэж байсан. Хамтарсан Засагт хэд, хэдэн онцлог байх шиг байна.

Гараан дээрээ тохирохгүй бол төгсгөлдөө тохироод нэмэргүй гэдгийг Ч.Сайханбилэгийн Засгийн газар харуулсан л даа. Тиймээс гараан дээрээ тохирох ёстой. Тохирч байгаа хоёр тал ял, ямбаа хувааж авах ёстой.

Хамтарсан Засгийн газар гэдэг бол хамгийн зөв шийдэл бол биш. Гэхдээ гарцаагүй улс орны өмнө тулгарч байгаа том асуудлыг шийдэхийн тулд аргагүйн эрхэнд хийж байгаа алхам л гэж ойлгох ёстой юм болов уу. Одоо Засаг дотор нь байхгүй болохоор мэдэхгүй л дээ. Тиймээс би өөрийнхөө туулсан замыг ярихад ийм шийдвэр гаргахад амаргүй. Дуртай хүн их цөөхөн.

Манай нам сонгуульд ялалт байгуулсан байхад дарга нь гэх нөхөр сонгуулийн ялалтыг үгүйсгэж байгаа юм шиг сонгуулд ялагдсан намд урилга өгөөд Засагт оруулаад ирэхэд "Би сайд болох ёстой" байтал гээд л эхэлнэ.

Магадгүй тойрогт нь өрсөлдөж байсан хүн нь сайд болоод ороод ирэхэд манай намын зарим хүнд сайхан байхгүй. Томилгоо, шагналыг хөндлөнгийн хүн харахад гоё юм шиг. Гэтэл шийдвэр гаргагч хүнд хамгийн хэцүү зүйл байхгүй юу. Шагналаа томиллоо гэхэд баярлах хүн ганц л байгаа. Шагнагдаагүй, томилогдоогүй хичнээн хүн ард нь гомдоод үлдэж байгаа билээ. Нөгөө талаас сонгуульд амжилттай оролцоогүй ч гэсэн Засгийн газарт орох урилга авсан АН-аас ороод ирж байна. "Энийг оруулахдаа яадаг юм. Яагаад надад урилга өгсөнгүй вэ" гээд АН-ын нэг гишүүн гомдоно.

-Ер нь хамтарсан Засгийн газрын үр дүн юу байх ёстой юм бэ ?

-Тодорхой. Яах гэж хамтарч байгаа юм. Үр дүндээ хүрэх л чухал биз дээ. Би 2008 оны сонгуулиас өмнө иргэдтэй уулзаж явахдаа "Ер нь бол манайд улстөржилт хэтэрч байна. Улс төрийн намууд улс орноо хөгжүүлэх гол асуудлууд дээр хамтрах хэрэгтэй" гэж хэлж байсан.

Тухайн үед хамтарсан Засаг байгуулна гэж тодорхой хэлээгүй л дээ. Гэхдээ бидний цөөхөн монголчууд улс орноо хөгжүүлэх асуудал дээр нэгдэх хэрэгтэй юм л гэж хэлсэн.

-Та тэгэхээр 2008 оны сонгуулиас өмнө хамтарсан Засгийн газрыг ярьж явсан гэсэн үг үү ?

-Тийм.

-Олны таамаг бол 2008 оны долоодугаар сарын 1-тэй л холбож боддог байх.

-Мэдээж долоодугаар сарын 1-н нөлөөлөлгүй яах вэ дээ.

-Хамтарсан Засгийн газар хэрхэн биежиж, яриа хэлцлүүд явсан юм. Хоёрдугаарт С.Баяр гэдэг хүн Оюутолгойг урагшлуулах л ганц бодолтой байсан юм уу ?

-Ганц Оюутолгой биш шүү дээ. Хамтарсны хүчинд бидний шийдсэн хэд, хэдэн том асуудал байсан. Одоо мартагдсан байна л даа. Улаанбаатарын нийтийн тээврийн асуудал. Өнгөрсөн жилийнхээс дутуугүй хурцадмал байсан үе. Хамтарсан Засгийн газар 300-400 автобус худалдаж авах шийдвэрийг гаргаад хотын автобусны асуудлыг нэг хэсэг шийдэж байсан. "Атрын гуравдугаар аян"-ы асуудал бас байна. Е-Монголиагийн суурь нь тэр үед тавигдаж байсан. Одоо бол түвшин нь улам сайжраад явж байна. Бидний ололт бол хамтарч чадсандаа байгаа. Хамтрахдаа бид гэрээ байгуулсан. Ийм, ийм асуудлуудыг шийднэ. Бидний ярьсан асуудлууд бүгд шийдэгдээгүй л дээ. Гэхдээ том, том асуудлууд нь шийдэгдсэн байх жишээний.

Үүн дотроо эрчим хүчний асуудал бас байгаа. Хятадын Ерөнхий сайдтай 2-3 удаа уулзаад зөвхөн эрчим хүчний асуудал дээр гэрээ хэлцэл хийгээд манай хэрэгцээнээс 3 дахин илүү цахилгаан эрчим хүч үйлдвэрлэх бололцооны тухай хүртэл яриад явж байсан. Шивээ-Овоо дээр барихаар яригдаж байлаа. Хятадын төрийн мэдлийн хамгийн том компани болох China state grid компанитай гэрээ хэлцэл хийж байсан. Манай талаас тэр төсөл дээр ажиллаж байсан эрчим хүчний том, том төлөөллүүд байна л даа. Одоог хүртэл тэр мэргэжилтнүүдтэй нь хааяа таардаг. Харамсалтай нь тэр бүтээгүй. Гэхдээ бүтсэн асуудлууд цөөнгүй байгаа байхгүй юу. Жишээлбэл, сонгуулийн шинэчлэлийг хийе гээд ерөөсөө холимог тогтолцоогоор сонгуулиа хийдэг болох, мажоритар тогтолцоо нь жоохон илүү гарсан бүгдийг аваад, дутуу нь суудалгүй шахуу үлддэг. Тиймээс улс төрийн намуудын бодлого хамгийн том дутагдалтай учраас сонгуулийн хуулиа 50/50 болгох гэх мэт. Бид заримыг нь хийж чадсан. Заримыг нь хийж чадаагүй. Том дүнгээрээ аваад үзвэл 2024 оны сонгуулийн дараа бидэнд хуримтлагдсан шийдэж чадахгүй том асуудлууд зөндөө байсан.

Тиймээс 2008 оны жишгээр хэдийгээр МАН ялсан ч гэсэн нөгөө намуудыг уриад хамтарсан Засгийн газар байгуулсан. 2008 оны жишээ эерэг байсан учраас тэд энэ замаар явчихлаа гэж би хувьдаа харж байгаа.

Засгийн газар байгуулагдаад хагас жил бололгүй ураны асуудлаар улс төрийн намууд нэгдсэн байр суурь дээр тогтоод өнөө маргаашгүй Францын талтай гэрээгээ зурах гэж байна. Нөгөө холбогддоггүй байсан төмөр замын асуудал дээр өмнөх зүйлсээ орхиод улстөржихөө болиод төмөр замаа холбоод авъя гэж байна. Нүүрсний эрин үе тун удахгүй дуусна. Аль болох их хэмжээгээр нүүрс гаргаж улс орны өмнө тулгамдаад байгаа өөр бусад асуудлыг шийдэх хөрөнгө мөнгөтэй болох хэрэгтэй. Манайх нүүрсээрээ л мөнгө олж байна. Ингээд харвал хамтарсан Засагт гомдогсод олон баярлагсад цөөн боловч эерэг жишээ байна гэдгийг өнөөдрийн Засгийн газар харуулж байна.

-Та 2007 оны арваннэгдүгээр сард Ерөнхий сайдаар, аравдугаар сард нь МАН-ын даргаар томилогдож байсан. Ингээд хөөгөөд бодохоор тухайн үеийн намын дарга Э.Энхболдын рейтинг тиймхэн байсан учраас шинэ намын даргатайгаа сонгуульд орох бодол байсан байх. Гэхдээ энэ бол танд эрсдэл. Сонгуульд ороод ялагдах аюул байсан. Яаж хүлээж авав. Бас л эргэлзээтэй шийдэл байсан шүү дээ.

-Бас л сонин үе л дээ. Надад хоёр том сонголт байсан. Намын дарга Ерөнхий сайд болно гэдэг нь тэр бүр амархан тохиодог хувь заяа биш л дээ. Гэхдээ найман сарын дараа сонгууль болох гэж байхад намын дарга нь Ерөнхий сайд болно гэдэг бол асар их эрсдэл хүлээж байгаа гэсэн үг. Өөрийнхөө хийсэн ажлын төлөө биш өөр хүмүүсийн хийсэн ажлын төлөө муу дүн тавиулчих магадлал байсан уу гэвэл байсан. Гэтэл би мөрөөрөө яваад наймхан сарын Ерөнхий сайд болоод өнгөрчих хувилбар байсан уу байсан.

Би өөрөө"Ухамсарт насаа улстөрд өнгөрүүлчхээд наймхан сарын Ерөнхий сайд болохын төлөө золиослох юм уу. Надад найман жилийн ирээдүй байна" гэж бодсон. Гэхдээ намын их хурлаар сонгууль болох гэж байхад намын даргаа солихоор шийдсэн байхад би буцах аргагүй. Би наймхан сарын Ерөнхий сайд, намын дарга болмооргүй байна нөхдөө гээд яриад сууж болохгүй.

Нэгэнт л шийдвэр гарсан хойно ёстой цаашаа харж уйлж, наашаа харж инээж байгаад л ажлаа хүлээж авсан.

-Та Оюутолгойн гэрээг зурснаас хойш яг 20 хоногийн дараа Ерөнхий сайдын ажлаа өгсөн байдаг. Сү.Батболд Ерөнхий сайдаар томилогдсон. Гэхдээ үүнд таны нөлөө их байгаа. Яагаад Сү.Батболдыг сонгож, удирдах зөвлөл, бага хурлаараа дэмжүүлээд УИХ-аар оруулсан юм.

-Тэр үеийн гол асуудал юу байсан бэ гэхээр би 2009 оны хавраас хойш Засгийн газрыг эмнэлгээс удирдсан байдаг байхгүй юу. Хамтарсан Засаг үүнийг гадагшаа яриад явсан удаагүй. Би элэг солиулах, солиулахгүй дээрээ тулаад. Ерөнхийлөгчийн сонгууль зургаадугаар сард болоод, долоодугаар сард эмнэлгээр явсаар л байсан. Оюутолгойн гэрээг зурж чадвал гүрийж байгаад ажлаа өгнө гэж бодож байсан. Ажлаа өгөх нь ч тодорхой болсон байсан. Манай намд тэр зэргийн ачаа үүрээд явчих хүн цөөнгүй байсан. Ц.Нямдорж, Н.Энхболд гээд л. Тухайн үед Оюутолгой, ураны асуудлыг хөөцөлдөж ярьж байсан үе. Ихэнхдээ гадаад эдийн засгийн харилцаатай холбоотой асуудал дээр төвлөрөх ёстой. Н.Алтанхуяг Шадар сайдтай бас зөвлөлдөж л байсан. "Эмнэлгийн орноос Засгийн газраа удирдана гэж юу байх вэ. Нэгэнт Оюутолгойн гэрээ зурагдсан" гээд би санал болгох хүнээ хэлсэн тэдний саналыг сонссон.

Тиймээс хэл устайгаас гадна энэ чиглэлийн мэргэжилтэй, ажил эрхэлж байсан хүн байх ёстой. Сү.Батболд маань Гадаад харилцааны сайд, Уул уурхайн сайд байсан хүн шүү дээ. Тэгээд нөхдүүдтэйгээ хамтарсан Засгийн газрын бодлогыг үргэлжлүүлэх хүн хэн байх вэ гэдгийг ярьж байгаад Сү.Батболдыг сонгосон.

-Та хоёрын дунд Тавантолгойн эрх ашиг байсан учраас Ерөнхий сайдын суудлаа өгсөн гэх яриа байдаг шүү дээ.

-Тавантолгой яасан юм.

-Тавантолгойн орд газрыг таны үед төрд аваад, авахдаа MCS группт тодорхой нэг орд нь үлдсэн гэж яригддаг. Тавантолгойтой холбоотой асуудлыг цааш явуулахад хүн хэрэгтэй учраас Сү.Батболдыг тавьсан юм уу даа.

-Ийм шүү дээ. Энд нуух юу байх вэ дэ. Би Сү.Батболдод их талархдаг. Гадны том компани орж ирээд Тавантолгойн орд газрын тусгай зөвшөөрлийг нь авчихсан байсан. Оюутолгойг ч хайгаад, Тавантолгой дээр ч эрэл хайгуул хийгээд 2001 онд байна уу даа гараад явсан. Африкт бэлэн орд газарт төвлөрнө гээд явсан. Тэгээд гараад явчихаар нь манай бизнесменүүд нийлээд тэр лицензийг нь авсан юм байна лээ. Тусгай зөвшөөрлийнх нь төлбөрийг төлөөд явж байгаа байхгүй юу. Түүн дотор хүний өөрийн гэдэг шиг АН, МАН-ын баахан бизнесменүүд байсан. Би Ерөнхий сайд болоод "Та нар Тавантолгойг хувиараа хөдөлгөж чадахгүй байх. Тиймээс төрийн мэдэлд ирээд гадаад гүрнүүдтэй төр засгийн хэмжээнд ярих сэдэв болгоё" гэж хэлсэн. Бид хуулиараа 50 хувийг авах эрхтэй байхгүй юу. Төсвийн хөрөнгөөр хайгуул хийсэн орд чинь Тавантолгой. Гэтэл одоо Тавантолгой чинь ухаа худаг гэдэг чинь 4 хувь гэж тооцдог юм байна лээ. 95 хувийг нь аваад 5 хувийг хувьд нь үлдээгээд 95 хувь дээр сүүлийн 15 жилийн гол асуудал болоод байгаа юм биш үү. Гадныхныг оруулна, оруулахгүй гээд л. Сайн ч юм их болсон байх. Улсын төсөвт нэлээн орлого оруулсан байх. Муу ч юм их болсон байх.

Төрийн мэдэлд авлаа гэчхээд хамаг хулгай нь хаана өрнөөд байгаа юм бэ. Тавантолгой дээр өрнөөд байгаа юм биш үү. Төрийн мэдэлд очсон учраас хулгай нүүрлээд байна. Хувьд байсан бол хулгай нүүрлэх байсан уу. Аливаа шийдэл хоёр талтай.

Гэхдээ манай Засгийн газрын үед хувийн хэвшилтэй хэлэлцээр хийхэд тэрний нэг төлөөлөл нь Засгийн газрын гишүүн том бизнесмен Сү.Батболд Тавантолгойн ихэнх хэсгийг төрдөө өгье гэх шийдвэрийг нөгөө хувьцаа эзэмшигч улсуудтай ярилцаад шийдэхэд гол нөлөө үзүүлсэн хүн чинь Сү.Батболд байхгүй юу.

Тиймээс Ерөнхий сайд болоход энэ нь шууд нөлөөлөөгүй юм аа гэхэд надад бөгөөд олон нийтэд Тавантолгойг төрд өгөх шийдвэрийг гаргахад гол нөлөөлсөн хүн нь бизнесмен Сү.Батболд.

-Манайх хоёр том хөрштэйгээ Ерөнхий сайдын түвшинд уулзалт яриа хэлэлцээр хийхэд наанаа бол их сайхан яриа хэлцэл болоод л зураг хөргөө авхуулаад л. Яг хөшигний ард юу болдог юм. Манайтай яаж харьцдаг юм.

-Хөрш гэдэг нь том сэдэв л дээ. Чи Айн Рэндийн "Сүлд" гэх туужийг уншсан уу ?

-Харамсалтай нь уншиж амжаагүй л байна.

-Тэр их хөөрхөн тууж. Сонирхолтой эшлэл ихтэй. Нэг эшлэлийг нь би тогтоогоод авчихсан. "Чи хөршөөсөө ялгарч байгаа бол чиний хамгийн том сул тал" гэх эшлэл бий. Ялгарах тусам чамд хохиролтой л гэсэн үг. Манай газарзүйн байршил бас өвөрмөц л дөө. Дэлхийн хамгийн том хоёр гүрэн. Хоёул НҮБ-ын аюулгүйн зөвлөлийн гишүүн. Хоёулаа атомын зэвсэгтэй. Дэглэм нь авторитар. Ийм улсуудын дунд 1990 оноос хойш ардчиллын арал болсон Монгол Улс явж ирлээ. Энэ манай давуу тал юм уу, дутагдалтай тал юм уу.

Нүүгээд явчихгүй учраас дутагдалтай талыг нь багасгаад давуу талаа ахиухан ашиглах талаар л бид бодно. ОХУ, БНХАУ-ын удирдлагууд надтай дээрэнгүй харьцаж байсан удаагүй.

Жишээлбэл, Мардайг ОХУ Монголын хамтын ажиллагаа болгоё гэхээр бидний бодлоор Япон орох хэрэгтэй гэхээр Оросын талд таатай санагдаагүй л байх. В.Путин "Та надад болзол тавиад байгаа юм уу" гэж хэлж байсан удаатай. Асуудлыг ингэж шийдвэл аль, аль талдаа ашигтай юм болов уу гэж бодоод гээд хэлэхээр зөрүүлээд "Тэгвэл 100 колонк" гээд ярьсан. Энэ бол хэлэлцээр сайхан явж байгаагийн жишээ бас биш шүү дээ.

Хятадын талтай харьцахад таагүй юм бол болж байгаагүй. Гэхдээ бидний нэг онцлог юу вэ гэхээр дэндүү том хоёр хөрштэй. Хятадын эдийн засгийн хэмжээ Монголыхоос 1000 дахин том гээд бод доо. 1000 шүү дээ. Оросын эдийн засаг бас манайхаас том. Гэхдээ 1000 биш. ДНБ-ийг нь харьцуулаад бодоход Оросоос 120 дахин жижиг. Орос руу зарах юм бидэнд байдаггүй.1990 оноос хойш Оростой харьцахад хэдэн хивс, ноолууран эдлэл, мах гаргаж байсан. Манайхаас мах авч байснаа шүлхийтэй байна болилоо гээд больсон. Заримдаа ч үнэхээр шүлхийтэй байдаг зарим нь шүлхий нэрийдлээр авахаа больчихдог. Оросоос жил бүр 2 тэрбум ам.долларын шатахуун авдаг. Дээр нь цахилгаан, эрчим хүч авч байна. Энэ хараат байдлаас гарахын тулд янз, янзын төсөл хэрэгжүүлж байна. Би нефтийн төсөлд их найдлага тавьж байсан юм. Гэтэл сүүлийн үед сонсоод байхаар баахан мөнгө авчхаад юм хийхгүй байгаа юм уу даа. Хамгийн гол нь түүхий эдийг хаанаас авах юм. Түүхий эдээ тооцоогүй 1.7 тэрбум ам.долларын зээл авчихсан. Энэ нь том мега төсөл мөн үү гэвэл мөн. Нөгөө талаас стратегийн ач холбогдолыг нь харвал бид өөрсдө шатахуунаа үйлдвэрлэж чадвал асар том өөрчлөлтийг гадаад харилцаанд үзүүлэхээр. УИХ-ын гишүүд нь уг төслийг цаашаа явах эсэхэд эргэлзээд дахиад зээл авах гээд. Нэмээд хагас тэрбум ам.долларын зээл хэрэгтэй гэнэ.

Бид нүүрсээ Хятад руу гаргаж байна гээд байгаа боловч Хятад Монголоос нүүрс авсан ч яалаа аваагүй ч яалаа. Бид хэрэглээнийх нь нэг хувьд нь ч хүрэхгүй байгаа. Тэд жилдээ 1 тэрбум тонн нүүрс хэрэглэдэг. Монголоос нүүрс авахгүй байж болно. Гол нь манай нүүрсний чанар нь муугүй. Хамгийн гол нь тээвэрлэлтийн зай ойрхон учраас Хятад бизнесээ явуулж байгаа. Арай давуу талтай учраас Монголын нүүрсийг авч байгаа.

-Өнгөрсөн 70 жилийн хугацаанд Хятад аюултай гэж яригдаж явсан. Сүүлийн жилүүдэд Орос аюултай гээд л ер нь савлагаатай байна л даа. Энэ савлагааг ер нь яаж тэнцвэржүүлэх вэ ?

-Ер нь муулж яах юм.

-Аль нэгийг нь харлуулаад байгаа хужаа, Монгол ялна гэдгээрээ хуваагдаад байгааг яах вэ ?

-Наадах чинь ч бас том асуудал. Ер нь хөрш зэргэлдээ орнуудын харилцаа хэзээ ч сайхан байгаагүй. Угаасаа байдаггүй юм байна лээ. Польш Герман, Польш Орос, Герман Франц, Франц Английн харилцаа гэх мэт хөрштэйгээ дандаа үүх түүхээрээ холбогдсон сайн муу юм зөндөө л байдаг юм шиг байгаа юм. Тэрэнтэй адилхан Хятад, Орост хандах хандлага гэдэг нь одоо цагийн юм биш шүү дээ. Олон зуун жилийн өмнөөс л явж ирсэн. Нэг хэсэг Орос, Хятад ч тэр нэгдсэн Монгол Улсын бүрэлдэхүүн байсан биз дээ. 700-800 жилийн өмнө тийм ээ. Сүүлдээ бид нэгнийх нь харьяанд байснаа нөгөөдхийг нь харьяанд орсон. Улс орнуудын харилцаа ингээд л солигдоод явдаг. Бид энэ хоёр хөрштэйгээ аль болох сайн харилцаатай байх ёстой. Савлаад байна гэдэг чинь биднээс болж савлаад байгаа юм биш. Жижиг улсаа түрэмгийлээд байгаа Оростой ямар нэгэн байдлаар харилцах л ёстой. Ядаж л бензин, түлшээ саадгүй авах хэрэгтэй. Гэхдээ бид зүгээр аваагүй. Хатуу валют төлж авч байгаа. Дайн байлдаан хийгээд байгаа учраас төлбөрөө ч хийж чадахаа больж байна. Авъя гэхээр хоригт орсон учраас хэцүү болсон. Төлбөрөө хийхгүй бол дараа сарын бензин орж ирэхгүй.

Хятадын Монголын эдийн засагт үзүүлж байгаа нөлөө давамгай. Энийг тэнцвэржүүлэх Орос бидэнд хэрэгтэй. Энэ хоёроос гадна гуравдагч хөршийн Монголын хөрсөнд шингэсэн ашиг сонирхол нь байх ёстой.

Япон Оюутолгойд нийтдээ 10 гаруй тэрбум ам.долларын хөрөнгө оруулалт оруулсан. Тэгэхээр сонирхол нь үүссэн байгаа биз дээ. 10 гаруй тэрбум ам.долларыг Монголын хөрсөнд хийчхээд зүгээр явахгүй. Монголын хувь заяа тэдэнд бас хамаатай л болчхож байгаа юм л даа. Аль болох тэнцвэрийг барих л чухал. Тэнцвэрээ бид алдаж болохгүй. Гадаад, дотоод бодлого тэнцвэрээ л зөв олох ёстой гэж боддог.

-Таны ярианд сая дурдаглаа. Та уулзаж байсан хүний хувьд В.Путин гэх хүнийг юу гэж боддог юм.

-Орос улсын төрийн тэргүүнийг би дүгнэх нь хаашай юм. Энэ хүнтэй олон удаа уулзаж байсан. Энэ хүнд хандах маань хандлага бас ч гэж цаг хугацааны хувьд өөрчлөгдсөн. Гэхдээ энэ хүний гол ажил нь ОХУ-аа л тэргүүлж ашиг сонирхлыг нь хамгаалах үүрэгтэй. Монгол Улсыг хөгжүүлэх зорилгыг В.Путин өмнөө тавихгүй. Тэр хүнтэй харилцаж Монгол Улсынхаа ашиг сонирхлыг хангах нь бидний л ажил шүү дээ. Бидний сайн муу яваад В.Путины оролцооноос боллоо гээд гомдоллох шаардлагагүй гэж бодож байна. Бид харин зөв л харьцах ёстой. Өөрийнхөө эрх ашгийг авч гарах л ёстой улсууд шүү дээ. Хавар гарах номонд үүнтэй холбоотой "В.Путины цэнхэр нүд" гэсэн бүлэг бий.

-2009 онд Оюутолгойг хөдөлгөсөн. 2008 оны олимпийн нээлтийн үеэр Гүрж, Оросын дайн болсон. Оросын анхаарал тийшээ явсан. Одоо уран, төмөр замтай холбоотой асуудал яригдаж байна. Хоёр жилийн өмнө Орос, Украйнтай дайтсан. АНУ-д шинэ Ерөнхийлөгч сонгогдсон учраас урд хөрштэй асуудлууд яригдах байх. Ийм зурвас үе гардаг юм шиг. Яг энэ үеийг ашиглаж том төслүүдийг хөдөлгөх гэж оролдоод байна уу. Монгол түр анхаарлаас хол үлдэж байгаа нь аз завшаанаар олдоод байна уу ?

-"Хүний эрхэнд жаргахаар өөрийн эрхээр зов" гэдэг шиг тийм бололцоо 1990-2000 онд дөнгөж гарсан. Өөрөөр хэлбэл, Хятад Улс өөрийн хөгжил дээрээ төвлөрч, Орос дотоодын асуудал дээрээ төвлөрөөд Монголыг төдийлөн ойшоож үздэггүй байсан үе л дээ. Гэтэл Украйны дайнаас хойш Орос орчин тойрондоо анхаарч эхэлсэн. Монголын бодлого, шийдлүүдийг хоёр хөрш илүү анхаарч, ашиг сонирхлоо илэрхийлэх болсон. Энэ нь бидэнд саад болж байгаа ч үүнийгээ давуу тал болгох ёстой.

1990-ээд онд үүлэн чөлөөний нар байсан бол одоо байхаа больчихлоо. Оросын Элчин сайд удахгүй шоронд орох хүмүүсийн нэрсийг мэдэж байна гэхээр манай дотоод асуудал руу гүнзгий орсны шинж.

-С.Баяр, Н.Энхбаяр гэдэг хоёр хүн нэг намын найз нөхөд. Нэг нь Ерөнхийлөгч, нөгөө нь Ерөнхий сайд болсон. Нөгөө талд Н.Алтанхуяг, Ц.Элбэгдорж хоёр хүн мөн адил. Гэтэл өнөөдөр бие биеийгээ хэцүүхнээр хэлээд сууж байна. Дээрх тохиолдол шиг ил биш ч гэсэн улс төрийн хүрээнд мэдрэгдэх боллоо. Энэ зөрчлийг яаж арилгах юм. Хүнээсээ биш тогтолцооноос шалтгаалж эрх мэдлээ дор бүрнээ хамгаалах гэсэн нөхцөл байдлаас болж зөрчил үүсээд байна. Энэ нь улс төрд хамгийн ихээр саад болоод байгаа юм биш үү.

-Чи асуултдаа бараг өөрөө хариулчихлаа. Дандаа муухай ааштай хэрүүлч улсуудыг Ерөнхий сайд, Ерөнхийлөгчөөр томилсон зүйл бас биш шүү дээ. Тийм ээ. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайд гэдэг хоёр хүний ашиг сонирхлын зөрчил гэх зүйл явсаар байгаад хувийн харьцаа руугаа орж байгаа нь язгуур суурь руу нь ороод байгаа юм биш үү. Тогтолцоо маань тийм байхгүй юу.

Түүнээс биш хувь хүний хувьд төрсөн ах дүү байлаа ч гэсэн энэ хоёр албан тушаал том зөрчилд хүргэдэг гэдгийг ганц хоёр жишээ биш олон жишээ харуулсан. Тэгэхээр тогтолцоонд л нэг асуудал байна гэсэн үг. Энэ нь явж, явж хариуцлагын тогтолцоотой шууд холбоотой.

Бид парламентын засаглалтай улс байна гэдгийг 1992 онд тунхагласан мөртлөө яг баталсан Үндсэн хууль маань хагас парламентын, хагас Ерөнхийлөгчийн засаглалтай улс болгоод Үндсэн хуулиа баталсан. Тэрний дагуу гарсан хуулиуд нь энэ зөрчлийг арилгаж чадахгүй, Үндсэн хуулийн зөрчлийг жирийн хуулиар засах бололцоогүй. Бид Үндсэн хуульдаа гар хүрээд яваад л байна. Гэтэл энэ том зөрчил шийдэгдэж чадсан уу. Ерөнхий сайд гэдэг бол сонгуульд ялсан намын даргыг хэлж байгаа биз дээ. Парламент засаглалд ерөөсөө бүх хариуцлага, эрх мэдэл нь түүн дээр төвлөрдөг. Нэгэнт Ерөнхийлөгчийн тогтолцоог сонгож авсан бол АНУ шиг тэр хүн засгаа тэргүүлээд сайд нараа томилоод 4 жилийн дараа тэр хүн л хариуцлага хүлээнэ гэсэн үг.

Манайх бол үүний дундуур нь явсан. Зөөлхөн хэлбэл холимог тогтолцоо шулуухан хэлбэл бантан хутгасан хэвээрээ л байгаа байхгүй юу. Үүнийгэ шийдэхгүй бол энэ зөрчил гарсаар л байна.

-Сая Засгийн газрыг огцруулах жагсаал боллоо. Та энэ жагсаалыг юу гэж харсан бэ ? Та Монголын түүхэнд томоор бичигдэж үлдсэн янз бүрийн асуудалтай жагсаалын гэрч болсон. Тухайн үед төр засгийг удирдаж явсан хүн шүү дээ.

-Бүү үзэгд, битгий давтагдаасай л гэж би бодно. Сонгууль булхайтай боллоо гээд манай намын байрны гадаа жагссан. Сонгууль булхайтай болсон уу гэвэл болсон. Гэхдээ тэр тогтолцоогоор нэг нам булхайцах бололцоогүй. Олон мандаттай тойрог дээр нэг намаас олон хүн тавихаар тэр чинь нэг намын улсууд биш өрсөлдөгчид болно гэсэн үг.

Тийм үед аль нэг нам булхай хийх бололцоо байхгүй нь тодорхой. Нам хийдэггүй. Намаас нэр дэвшсэн хүмүүс өөр хоорондоо ханцуйндаа наймаалцах луйвар 2008 онд байсан. Сая ч гэсэн иймэрхүү юм яригдаад байгаа биз дээ.

Жагсаал, цуглаан бол ардчилсан улсад жирийн үзэгдэл. Олон нийт өөрийнхөө бодол санаа, бухимдал шүүмжлэлийг илэрхийлж байгаа хэлбэр шүү дээ. Засгийн газарт бухимдах, дургүйцэх учир шалтгаан байна уу гэвэл зөндөө байгаа. Би гэхэд хэдэн арваар нь хэлж чадна. Бизнесийн орчныг бүрдүүлж чадахгүй байна. Дарамтаас нь салгахгүй байна.

Ерөнхийдөө авлига, хээл хахуулийн үр дагавартай тэмцээд байгаа болохоос биш суурьтай нь ерөөсөө тэмцэхгүй байна. Төрийн оролцоо хэтэрхий их байна. Төрийн өмчийн үйлдвэрүүд хувьтайгаа өрсөлдөж болохгүй.

Татварын хэмжээг бууруулна гэсэн яагаад нэмээд байна гэх зэргээр ярих юм бол зөндөө л юм байна. Хавтгайрсан халамжаа болиоч ээ. Гаднаас олж ирсэн мөнгөө нийгмийн амжиргаатай холбоотой гол, гол асуудлуудыг шийдэхэд зарцуулаасай. Энэ мэтээр шүүмжлэх юм бол зөндөө юм байна. Жагсаал, цуглаан бол үүний илрэл юм болов уу гэж би хувьдаа боддог. Жагсаал цуглааныг бусниулах аюул бол байгаа. Долоодугаар сарын 1-ээс хойш хэн буруудаад дуусав. Байраа шатаалгасан С.Баяр хамаг буруутан нь болж үлдсэн. Би сонгууль хийсэн, би намын дарга нь байсан. Сонгуулийн дүн гарсан. Үүнд дургүйцсэн иргэд жагссан. Жагсаал нь сүүлдээ хэрээс хэтэрсэн.

Миний бодлоор 16:00-17:00 цагийн үед юм уу даа. Ерөнхий нарийн бичгийн дарга, намын дарга байхдаа миний суудаг байсан өрөөний бүх цонхыг нь хагалсан. Гал ч гарж байх шиг.

Бид долоодугаар сарын 1-ээс том сургамж авч чадаагүй. Цагдаа нар хамгийн сүүлд нь буруудаад дууссан шүү дээ. Улс төрийн ялтан нь МАХН-ын дарга С.Баяр болсон. Гэтэл үүнийг зохион байгуулаад хяналтаасаа алдсан хүмүүс ямар хариуцлага хүлээсэн юм бэ ?

Тэгэхээр хариуцлага хүлээх ёстой хүмүүс нь хүлээгээгүй учраас давтагдах магадлал байгаа биз. Бид сургамж авч чадсан уу. Ийм үед цэрэг, цагдаа яаж хөдлөх ёстой юм. Тэр жагсаал ардчилсан төрд байх л ёстой үзэгдэл. Гэхдээ хэн цаанаас нь тийм жагсаал хийхийг тушаасан, улс төрийн учир шалтгааныг би яг одоо олж харахгүй л байна. Энэ хамтарсан Засаг том асуудлуудаа шийдээд эхэлж байгаа юм биш үү. Байгуулагдаад хагас жил ч болоогүй байна шүү дээ гэсэн бодол л надад төрж байгаа. Шүүмжлэх юм бол байгаа.

-Авлигатай холбоотой асуудал дээр та нэг зүйл хэллээ. Авлигын үндэс суурьтай нь тэмцэхгүй байна гээд. Та Ерөнхий сайд болсныхоо дараа иймэрхүү агуулгатай зүйл ярьж байсан даа. Тодруулбал, "Авлигал хэмээх хогийн ургамал Монгол нутагт маань бутлан ургажээ. Энэ ургамлын ганц нэг навчийг зулгаах бус үндсийг нь тасдан хаях хэрэгтэй болсон байна" гэх зүйлийг та индэр дээрээс хэлж байсан. Таныг Ерөнхий сайдаар ажиллаж байхдаа том төслүүдийг эхлүүлж олон зүйлсийг эхлүүлсэн хүн гэж харж байгаа. Гэхдээ авлигатай хийх тэмцэл дээр төдийлөн хүчин чармайлт гаргаагүй юм уу даа гэсэн хувийн бодол байна. Яагаад гэхээр танай Засгийн газрын үед Т.Бадамжунайгаас эхлээд 3-4 хүн ял авсан. Хотын газрын мафи гэгдэх хочтой М.Энхболдыг та хажуудаа тэргүүн шадар сайдаар аваад ороод ирсэн. Энэ ер нь таны алдаа мөн үү. Та авлигатай тэмцэж чадсан уу ?

-Авлигатай бол би тэмцээд байсан гэж худлаа яриад яах вэ. Авлигын илрэлүүд ч манай үед бага байсан. Би хасах заасан эдийн засгийг хүлээж авсан. Мөнгө байхгүй. Монгол Улсын хөгжил тэг биш хасах руугаа орсон байсан үе шүү дээ. Хасах руугаа орно гэдэг бол яам, тамгын газарт мөнгө байхгүй гэсэн үг. Нэгэнт мөнгөгүй юм чинь хулгайлах, авлига авах суурь нь байхгүй гэсэн үг. Миний сайндаа биш тэр үед авлига ургах нөхцөл бололцоо нь байгаагүй гэх юм уу даа. Бид авлигын тухай бүр аль дээрээ ярьж эхэлсэн. Намайг Ерөнхийлөгчийн тамгын газрын дарга байхад буюу 1990-ээд оны сүүлээр Сингапур улсаас авлигатай хэрхэн тэмцэх анхны судалгааг хийж байсан. 1990-ээд оны сүүлд авлига огт байгаагүй гэж хэлэх нь хаашай юм. Гэхдээ одоог бодвол хөнгөн романтик байсан байх л даа. Одоо ингээд харахад авлига бүхий л шатанд буюу эмнэлэг, сургуулиас эхлээд машины дугаар авахад хүртэл байна. Тэгэхээр авлигагүй салбар ер нь байна уу.

Бидэнд ял өгсөн шүүгч өөрөө авлига аваад яллуулах гэж байгаа байхгүй юу.

Тухайн үед асуудлыг бид шийдэж чадаагүй. Магадгүй би Ерөнхий сайд байхдаа авлигатай тэмцэх хүчин чармайлт гаргаагүй миний буруу л байх. Бидний үед нүүрсний хулгай, Хөгжлийн банк шиг хулгай өрнөх бололцоо байгаагүй.

-МАН төрийн тогтолцооны шинэчлэлтийг 1990 оноос хойш талд нь явж ирсэн. Үндсэн хуулийг батлалцсан. Эргээд ҮХ-ийн нэмэлт өөрчлөлтийг хийсэн. Сая бас манлайлж орж ирээд ҮХ-д өөрчлөлт оруулж холимог тогтолцоог оруулж ирлээ. Танай нам дотор хуучин коммунист нам гэж яригддаг даа. Угаасаа л тийм байсан. Үүний нэг үзэл, хандлага мөнхөд байгаад байх юм. Даргыг тултал нь тахин шүтдэг. Харин унагаахаараа газрын хөрснөөс алга болтол нь дэвсэлж хаядаг. Өнгөрсөн найман жилийн хугацаанд олонх болоод МАН засаглахаар алхам алхмаар ардчилсан тогтолцооны гол үнэт зүйлс рүү орж ирээд л. Тагнуул, цагдаагаа дагуулж очоод Хэрэг эрхлэх газрын дарга нь ордыг төрд авчих жишээний. Ямар нэгэн байдлаар хэвлэлийн амыг нь хаах хуулийг оруулж ирэх гэх мэт. Наанаа ардчиллын агуулга байгаа мэт боловч цаанаа суурь дарангуйлал яваад байна. Энэ үзэл хандлагыг яаж авч хаях вэ ? Үүнийг та юу гэж хардаг юм

-Яах вэ. Манай намд сайн, муу юм зөндөө л бий. Монголын нийгэмд байгаа сайн муу бүх юм манай намд байгаа. Намын гишүүн гэдэг чинь тусдаа гарагаас хүрээд ирсэн улс биш шүү дээ. Нийгмийн л гишүүд. Нийгэм, нам хоёрыг салгах арга байхгүй.

Яг үнэндээ манайд улс төрийн нам бүрэн төлөвшиж, улс төрийн намын хэмжээнд хүрсэн нэг ч нам байхгүй.

-Үүнд МАН багтах уу ?

-Мэдээж. Улс төр судлалын шинжлэх ухаан байдаг. Зах зээлийн эдийн засагтай ардчилсан тогтолцоотой улсад улс төрийн нам хэзээ бүрэн гүйцэт төлөвшиж нийгмийн сонирхлоо бүрэн илэрхийлэх чадвартай болдог вэ гэхээр Өмнөд Солонгосын жишээнээс харахад нэг хүнд ногдох ДНБ-ий хэмжээ 7500-8000 ам.долларт хүрч байж болдог гэх онол байдаг. Гэхдээ Өмнөд Солонгос гэдэг чинь өөрийн гэсэн соёлтой. Манайх нүүдлийн уламжлалтай улс орон учраас үүнээс ч илүү байх боломжтой юм болов уу гэж би хувьдаа боддог. Магадгүй нэг хүн ногдох ДНБ 12-15 мянган ам.доллар.

-Ярилцсанд баярлалаа.