“Социализмаас Капитализм руу” нэртэй нэгэн ном шоронд орохынхоо өмнө яаран бичиж билээ. Яарсан шалтгаан нь ердөө л намайг улс төрийн зорилготой шоронд хийхийг мэдэж байсан хэрэг. Их л холоос явуулсан бодлого байсан. Юмыг яаж мэдэхэв гээд хойч үедээ юу болсныг хэлчихье гэж яарсан хэрэг юм л даа.

Энэхүү номынхоо нэгээхэн хэсгийг Бат-Үүлийгээ шоронгоос гарсан гэрэлтэй өдөрт зориулан толилуулья.

– Наранцацралтаа, Ерөнхий сайд болсонд тань баяр хүргэе.

Ерөнхий сайд байхдаа хийж амжуулаагүй чухал том ажлаа чамд захих гэсэн юм.

Тэрбээр над руу гайхширан харлаа. Би хэлэв.

– Зөвлөлт Орос үзэл суртлаа Монголд явуулахдаа хамгийн үзэгдэхүйц газруудад хөшөө, ухуулгын объектоо барьсан байдаг. Богд хааны маань өвлийн ордны ард байрлах Танктай хөшөөг буулгаж шилжүүлээрэй, миний захих зүйл, чадаагүй ажил маань тэр шүү гэлээ.

Тэр маань “За, би хийнээ” гэж амласан юм. Харамсалтай нь улс төрийн салхи шуурга дэгдэж түүнийг Ерөнхий сайдаас огцруулснаар түүнд энэ ажлыг амжуулах бололцоо олдсонгүй. Уул нь Дэлхийн II дайны үед Зөвлөлтийн ард түмэнд бэлэг болгон өгсөн “Хувьсгалт Монгол” танкийн цуваанд зориулсан хөшөө л дөө. Байх ёстой газраа байвал байж болох л хөшөө. Түүхийг хэн ч үгүйсгэхгүй. Гэтэл тэгэхээс тэгэх гэсэн юм шиг Монголын сүүлчийн хааны ордны ард бууны амыг нь гол лаврин руу харуулсан хөшөө цаанаа л колоничлолын бодлогын илэрхийлэл шиг санагдаад байсан юм.

Хожмоо АН засаглаж байх үед Р.Амаржаргал ерөнхий сайд уг хөшөөг буулгаж шилжүүлэх шийдвэр гаргалаа. Манай Засгийн газарт Үйлдвэр, хөдөө аж ахуй сайд байсан Нямсамбууд уг хөшөөг буулган шилжүүлэх ажлыг гүйцэтгүүлэхээр болжээ. Нямсамбуу ирж уулзлаа. Тэрбээр хэлж байна. Хөшөөг мөнхийн зогсоолд тавих гэж байгаа юм шиг битүү төмөр бетоноор суурийг нь цутгажээ. Буулгах гээд үйл тамаа эдэлж байна. Зөвхөн оросууд л ингэж хийж чадна гэв.

Гэсэн хэдий ч монголчууд буулгаад шилжүүлээд барьчихсан л юм. Үндэсний хувьсгал хийж Богд хааны Өвлийн ордны өмнө Тусгаар тогтнолоо зарлан баярлаж байсан монголчуудын өмнө бид түүхэн үүргээ гүйцэтгэх шиг санагдаж, баярлаж байсан шүү.

Танктай хөшөө нүүж Зөвлөлтийн дайчдын цогцолбор дурсгалтай нийлэв. В.И.Лениний хөшөөний байранд орчин үеийн монголын утга зохиолыг үндэслэгч Д.Нацагдорж ирлээ.

Сталины дурсгалын орыг билгүүн номч Б.Ринчений хөшөө эзлэх цаг ирэв. Б.Ринчен бол ХХ зууны монголын үндэсний сэргэн мандлын үзэл санааны бэлгэдэл болсон эрдэмтэн билээ.

Колоничлол, колонийн сэтгэлгээг нэгэнт хүний тархинд мэс засал хийгээд авчихгүй. Иймээс худал хуурмаг шүтээнүүдийг түүхийн тавцангаас зайлуулах нөр их ажил Монголд тэртээ 30 жилийн өмнөөс эхэлсэн байдаг. Баабарын Бүү март, мартвал сөнөнө хэмээх туурвил нь үхширмэл үзлийн мөсийг хагалан гар бичвэр, тэр үед хүчтэй тарж байлаа.

Коммунизмын бэлгэ тэмдэг болсон хөшөөнүүдийг буулгахаа ч ардчилагчид мартаагүй. Э.Бат-Үүл, МоАХ-ныхон В.И.Ленин, И.Сталины хөшөөг буулгахыг шаардаж байв. Сталины хөшөөг буулгаж оронд нь Б.Ринченгийн хөшөө сүндэрлэлээ. Лениний хөшөөг буулгаж оронд нь их зохиолч Д.Нацагдоржийн хөшөөг залав. Нэг өдөр болоод өнгөрсөн ажил биш, цаг хугацаа шаардсан тамтай улс төрөөр дамжин байж цаг үе өөрчлөгдөж эхэлсэн.

Төрийн ордны өмнөх Д.Сүхбаатар, Х.Чойбалсангийн бунхныг зайлуулах ээлж ирэв. 2004 онд Ц.Элбэгдорж Ерөнхий сайд байхдаа түүхэн шийд гаргаж Сүхбаатар, Чойбалсан нарын шарилыг буддын шашны уламжлалын дагуу чандарлаж, бунханг буулгаад оронд нь 2005 онд Чингис хааны дурсгалд зориулан, Төрийн хүндэтгэлийн цогцолбор барьсан юм. Тэр үед ЗГХЭГ-ын дарга хийж байсан С.Баярцогтыг би олон талаас нь үнэлдэг ч миний хувьд бунханг буулгаж Чингисийн цогцолбор барих шийдвэр гаргахад гүйцэтгэсэн том үүрэг рольд нь тусгайлан баяр хүргэсэн юм. Тэрбээр хэрхэн бунхныг буулгасан, хэрхэн үжирсэн авс өргөхөд ёроолоороо нурж ирсэн, хэрхэн маршалын хувцастай цогцсыг шүүх эмнэлгийн мэргэжилтнүүд гар дээрээ тосож авсан хийгээд бүхий л үйл явдлуудыг түүхийн бичлэг болгон архивласан тухай ярьсан юм.

Тэрбээр болсон явдлыг хараад бид Д.Сүхбаатар, Х.Чойбалсанг хүн ёсоор оршуулах зөв алхам хийсэн гэдэгтээ итгэлтэй болсон хэмээж билээ. Үзэл суртлын энэ тулаан одоо ч үргэлжсээр. Төв талбайгаа нэг бол Чингис хааны гэх, нэг бол Сүхбаатарын талбай гэсээр байгаа. Төрийн ордны танхимуудыг хэрхэн нэрлэх үү гэдгээр одоо ч маргаан дэгдсээр л байгаа. Энэ бол шинэ хуучны зөрчил тийм ч амархан арилдаггүйн жишээ юм.

Чингис хааны цогцолбор баригдсаны дараа хуучин уламжлал нь хэвээр үлдэж “Сүхбаатарын хөшөөнд цэцэг өргөдөг” заншлаараа Чингисийн цогцолборт цэцэг өргөдөг байв. Үндэсний өв уламжлалаа сэргээх гэж байгаа ард түмэнд Чингис хааны хөшөөнд цэцэг өргөдгөө болимоор байнаа гэсэн санал өвөртлөөд Ерөнхийлөгч Н.Энхбаярт энэ тухайгаа хэллээ. Тэрбээр “нээрээ тийм шүү” гээд хэрхэн хүндэтгэл үзүүлэх журам боловсруулах ажлын хэсэг гаргахаар юм боллоо. Ажлын хэсэгт урлаг соёлын зүтгэлтнүүд ороод зан үйл бодож олсон нь эхэндээ бараг л бүжиг хийдэг болгосон байж билээ. Амьдрал өөрөө аливаа журмыг бас зохицуулдаг хойно сүүлд бүжиггүй болж бүгд л мэхийдэг болсон байна лээ.

Коммунист үзэл сурталтай тэмцэхэд юм юм л хэрэг болдог байсан. Социалист нийгэмд “Байгаа юм болгон үзэл суртал” байсан юм. 1996 оны гуравдугаар сарын 1-нд МАХН 75 жилийнхээ ойг тэмдэгдэглэхээр шийдэж намын дарга Б.Даш-Ендон гуайг төрийн одонгоор шагнуулах саналаа П.Очирбат ерөнхийлөгчид ирүүлж билээ.

ХХ зууны эхэнд Монголд улс төрийн анхны нам байгуулагдсан нь гарцаагүй дэвшилтэт үйл явдал байв. Гэвч МАХН-ын бодсоноор тэмдэглэсэн бол ах нам, дүү намууд гэсэн эрэмбийг Ерөнхийлөгчийн зүгээс хүлээн зөвшөөрсөнтэй адил болох байлаа. Миний бие ЕТГ- ын даргын хувьд зөвлөхүүдтэйгээ ярилцаад тус баярыг нийт улс төрийн намуудын тэмдэглэлт өдөр байх ёстой хэмээн үзэж ганцхан МАХН-ын дарга Б.Даш-Ёндон гуайг шагнах биш, мөн АН-ын үүсгэн байгуулагч Э.Бат-Үүл, С.Зориг, МСДН-ын анхны дарга Баабар, МҮДН-ын анхны дарга Да.Ганболд нарыг Алтангадас одонгоор шагнуулахаар Ерөнхийлөгчид танилцуулав. П.Очирбат ерөнхийлөгч асуудлын улс төрийн ач холбогдлыг өлгөн авч биднийг дэмжсэн юм.

Шагнал гардуулах ёслол болж хэргийн эздийг цөмийг урилаа. Гэтэл Даш-Ёндон гуай эвтэйхэн шалтгаан хэлээд шинэ намуудын дарга нартай зэрэгцэж шагналыг аваагүй. Даш-Ёндон гуай алсын хараатай том сэтгэгч, түүний философи баримтлалаас Киевт байхдаа суралцаж л явсан. Гэвч тэр ирсэнгүй. Бодвол тэр үед хэзээ ч ялагдаж үзээгүй байсан МАХН-ын дотоод байдал мань хүний гар хөлийг хумичихсан байсан биз ээ.

Шинэ намуудын дарга нар Ерөнхийлөгчийн гараас Алтангадас одон авна гэж бодоо ч үгүй явсан байх. Гэхдээ улс төр, үзэл суртлыг нь бүгд ойлгож байгаа бололтой баярлаад байсныг нь би сайн санадаг юм. Хожмоо “С.Зоригийг одонгоо угаа гэж нөхөд нь шаардлаа. С.Зориг агсан нөхдийнхөө хийсэн бяцхан угаалган дээр нөгөө Алтангадас одонгоо пиджакныхаа энгэрийн ард зүүчихсэн, үзье гэсэн нөхөддөө эргүүлж байгаад харуулж сууж байсан” гэдэг.

Одон медаль социализмын том үзэл суртлын хэрэгсэл байсан юм. Одоо бол хэн эрх барина тэр нь өөрийнхөө талдаа илүү төрийн шагналын хур буулгадаг болж. Бас л үзэл суртлын хэрэгсэл мэт ашигласан хэвээр.